HEKAYƏLƏR

Əjdər Ol: Hekayələr (Yüklə)

QƏDİR

Qədir çəkməçi köşkündə oturub çəkicini taqqıldada-taqqıldada müştərilərin köhnə ayaqqabılarına əl gəzdirirdi. Onu fikir götürmüşdü, gündəlik qazancı evi görmürdü, bir qəpik artırıb dala atmaqdan söhbət gedə bilməzdi. Artırmaq cəhənnəmə, borclar kəndir olub keçmişdi boğazına. Ərzaq dükanlarında, ət mağazalarında adı nisyə dəftərlərinin başında idi. İnsafən, alqı-satqı yerlərinin heç birindən Qədiri əliboş qaytarmazdılar. Bu balaca şəhərdə onu tanıyanların hər biri bilirdi ki, Qədir tutquçu deyil, əlinə pul düşən kimi gətirib borcunu qaytaracaq. O, tez-tez Allahına şükür eləyirdi ki, heç olmasa, az-çox tanış-bilişin etibarını qazanıb.
Özünə qalsaydı, heç nəyi vecinə almazdı. Çünki Qədir binadan gözütox adam idi. Bir şalvarı, bir köynəyi dəyişəksiz üç-dörd il geyərdi. Bəzənib düzənməklə arası yoxdu. Yeməyi nə idi? Balaca bir uşaqca qarnının tutumu vardı. Onun məzəli sözlərini, atmacalarını, lətifələrini eşitməkdən ötrü Qədiri yüz yerə çağırırdılar, denən heç süfrəyə gözünün ucu ilə baxırdı?! Ancaq arvadı Nazı onun gününü göy əskiyə bükmüşdü. Danlaq eşitməkdən yazığın qulaqları yağır olmuşdu. Hərdən özünü arsızlığa vururdu, əlüstü qonaqlıqlarda, çayxanalarda gününü yubadırdı ki, təki evə gec gəlsin, arvadının “dır-dır”ını az eşitsin. Amma Qədir hərdən də başqa cür düşünürüdü. Başqa cür düşünəndə Nazını haqlı çıxardırdı. Kopoyoğlunun qızı düz donquldanır də - öz-özünə deyirdi - Qönçə günü-gündən yekəlir, onun yükü artır. O, nə başa düşür atasının dünya malında gözü yoxdur. O da tay-tuşları kimi yaxşı geyinmək, qəşəng görünmək istəyir. Arvadı Nazı özünü nədən ötrü yırtıb dağıdır? Usta Yusifin – Allah o dünyasını versin – kamançası alınandan sonra Qönçənin barmaqları əməlli-başlı şirinləşib. Hərdən o, kamançanın pərdələrində elə yanıqlı xallar vurur ki, Qədirin içi göynəyir, rəhmətlik dədə-nənəsi gəlib durur gözlərinin qabağında. Gözlərindən gildir-gildir yaş axır. O gün Nazı söz salmışdı ki, musiqi müəllimi Qönçəni Bakıda keçiriləcək gənc musiqiçilərin müsabiqəsinə aparmaq istəyir. Qönçəni başsız qoymamaq üçün Nazı ilə qızını Bakıya yola salmaqdan ötrü bir ətək pul lazımdı. Hələ arvadla uşağa babat əyin-baş almaq məsələsi var. Durub kimin üstünə borca gedəsən? Doğru deyiblər ki, yüz fikir bir borcu ödəmir. Qədirin axırda öz-özünə qımışıb, hər şeyin bir tərəfini boş buraxmağı vardı. Heç nəyi özünə dərd eləməzdi. Bəzən dolanışıqdan gileylənən Nazıya deyərdi ki, arvad, fikir eləmə, işlərin düzəlməyinə bir şey qalmayıb.
Bu vaxt Qədirin qapısı açıldı. Uşaqlıq dostu Fərman qapıda göründü. Onlar möhkəm qucaqlaşdılar. Fərman buraların qarışıqlıq olan vaxtlarında Moskvaya gedənlərdəndir. Orada əli tutub, neçə illərdir ayaqqabı işinə baxır. Moskva kimi ucu-bucağı bilinməyən bir şəhərdə ayaqqabı dükanı olmaq zırıltı məsələdir. Hər həftə ona Çindən mal vururlar. Dediyinə görə Fərmanın Bakının “Sədərək”, “Binə” ticarət mərkəzlərində də iri “toçka”ları var. Onun öz doğma şəhərindəki ayaqqabı dükanı isə bəlkə də Moskvadakından da, Bakıdakılardan da böyükdür, ancaq işlədən yoxdur.
Fərmanın Moskvada başı çox qarışıb. İldə bir, uzaq başı iki dəfə buraları yoxlamağı var. Hər səfərində Qədiri görməmiş, məclis qurub onunla doyunca gap eləməmiş getməz.
Hər dəfə o, Qədirin dalınca maşın göndərib hansısa restorana çağırtdırar, məclis qurar, axırda da cibinə pul basıb evinə yola salar. Bu dəfə özü dostunun hüzuruna gəlmişdi.
Fərmanın qəfil gəlişinə yerində quruyub qalan Qədir bilmədi nə desin:
- Fərman burada otursan pal-paltarın bulaşacaq! Bəlkə gedək...
Fərman əli ilə Qədirin çiynindən yüngülcə basıb yerində oturtdu və özü də yanını Qədirin qarşısında müştərilər oturan kətilə qoydu.
Qədir əl-ayaq elədi:
- Bayaq termosda yaxşı çay dəmləmişəm. Bir fincan vətən çayı vur bədənə!
O, cavab gözləmədən termosun qapağını açdı, xırda məcməidə çay dəsmalına bükülmüş fincana çay süzüb dostunun qənşərinə qoydu.
Fərman fincanı götürüb çaydan bir qurtum aldı və dedi:
- Qədir, biz dostuq də?
Qədir qaşlarını dartıb cavab verdi:
- Mən tərəfdən hə, sən tərəfdən bilmirəm.
- Yarım saat zarafatsız danışaq! İngilislər deyirlər ki, parlament yumoru sevmir. Mən də səninlə bir məsələni müzakirə etmək istəyirəm.
- Moskvadan o boyda yolu basa-basa bundan ötrü gəlmisən?
- Tutaq ki, elədir!
- Deməli, ölkələrarası danışıqlar başlanır. Buyur!
- Qədir - Fərman qurcuxub yerini rahatladı - sən bilirsən də, bazarın böyründə mənim ayaqqabı dükanım var.
- Bunu hamı bilir - Qədir termosu açıb özünə də çay süzdü.
- Onu da bilirsən ki, həmən dükanı bacıoğlum Tapdıq işlədirdi.
- Hə, o dükan Tapdığı xarab elədi.
- Tapdıq qoşuldu lotu-potuya, neçə dəfə məni zibilə saldı.
- Yaxşı elədin o dükanı bağladın. Tapdıqdan dükan işlədən olmazdı.
- Qədir!
- Bəli Fərman!
- İndi istəyirəm o dükanı təzədən açım! O boyda “toçka” niyə boş qalsın ağzıgünə?
- Bundan ötrü məni strateji əhəmiyyətli işimdən ayırmaq lazım idi? Ə, bizdə bilirsən nə qədər ağsaqqal var?
- Qədir, mən özüm öz ağsaqqalımam. Səbrin olsun, məni axıra qədər dinlə!
Qədir qənddandan bir noğul götürüb ağzına atdı və çay içə-içə dedi:
- Səbr kasamdan nə qədər içirəmsə, yenə də dolub daşır.
Fərman Qədirin üslubunda cavab verdi:
- Mən deyənə razı olsan, sənə Kitaydan iri bir səbr kasası alıb göndərəcəm.
- Qurumsağ, Kitaydan Moskvaya, Bakıya bu qədər mal vurursan, bir dəfə yadına düşmüşəm?
- Sən həmişə yadımdasan!
- Elədirsə, mənə səbr kasası göndərəndə yanına bir cüt ayaqqabı da qoyarsan. Eşitməmisən ki, çəkməçinin ayaqqabısı yırtıq olar?
- Bundan sonra ayaqqabın yırtıq olmayacaq!
- Şvetzariya bankından dədəmin pulu tapılıb?
- Mən deyəni eləsən, onun kimi bir şeydir.
- Yaxşı, Fərman, zarafatı bitirdim. Dediyin nədir?
Fərman boğazını arıdıb dilləndi:
- Qədir istəyirəm dükanı sən işlədəsən.
Üzü-üzlər görmüş Qədir də təəccüblənərmiş. Bir anlıq onun sifəti dondu, kiprikləri çalmadı, aralı qalmış dodaqları bağlanmadı. Fərman sözünün dalını gətirəndə o da hərəkətə gəldi.
- Qədir, razı olsan, sabahdan işə çıxarsan.
- Sən bilən tacirliyi bacararam?
Qədir bu sözləri elə boğazla dedi ki, təklifə razı olduğu aydınca bilindi.
- Qırx ildir ayaqqabı ilə əlləşmirsən? Ayaqqabı satmağa nə var? Tərəzi işlədəcəksən? Pulunu al, malını ver! Qazancın da buradakından neçə qat çox.
Qədir artıq xəyalında dükan-bazara olan verəcəklərini bir-bir qaytarıb adını borc dəftərlərindən sildirirdi. Birbaşa əlborcu aldıqları da var idi. Yazıq neyləsin, həmişə xərci borcunu üstələyirdi.
- Nə “çorta” getdin, Qədir? Heç dünyanı idarə edənlər bir məsələni götür-qoy edəndə bu qədər fikirləşmirlər.
- Ona görə dünya bu gündədir də! - Qədir ayağa durdu və usta döşlüyünü belindən açıb divardakı mıxdan asdı. Fərman da ayağa qalxdı və söhbət ayaq üstə davam etdi:
- Hə, Qədir nə deyirsən?
- Arvadla məsləhətləşməliyəm! Ancaq düzünü desəm, mən öz sənətimi sevirəm. Mənə qalsa, min il bu sənəti işlədərəm.
Fərman qayğılandı:
- Birdən arvad “yox” dedi.
Qədir gülümsədi:
- Mənə elə onun “yox”u lazımdı.
- Başa düşmədim.
- O, “yox” deyən kimi, qaşlarımı düyünləyib səsimi qaldıracağam. Qoy kişilənməyimi görsün. Mən həmişə bir bəhanə tapıb arvadın ipini yığıram.
Onlar küçəyə çıxdılar. Fərman dostunun dediklərini zarafat sandığı üçün söhbəti uzatdı.
- Bəs arvad “hə” desə, nə tamaşa düzəldəcəksən?
- Onda Nazının qabağında forslanıb ləzzət alacağam. Ailə həyatının maraqlı etmək hər bir kişinin müqəddəs borcudur. Hələ evə qədər yolda bəlkə başqa ssenari cızdım.
- Qədir, nə eləyirsən, elə, özün bilərsən, axşama qədər mənə bir cavab ver. Üç gün vaxtım qalıb. Dükanı təhvil verib Moskvaya uçmalıyam!
- Yaxşı, qardaş, gedib görüm arvad məni hara uçurdacaq.
Qədir yolu keçib evlərin arasında gözdən itdi. Fərmansa yolun qırağında saxladığı “Cip”ə minib uzaqlaşdı.
Qədir həyətə girəndə arvadı Nazı pipiyini qızardıb döyüşə hazır vəziyyətdə dayanmışdı. Həyətin dörd-beş toyuğuna dən səpsə də, bir gözü indicə həyətə girən Qədirdə qalmışdı. Qədir həmişə ona davakar olduğunu deyəndə Nazının bir cavabı vardı: - Nə eləyirəmsə, balama görə eləyirəm!
Uşağın da qayğısı bitib qurtaran deyil. Onun hər bir istəyi Qədirə yeni bir dava gətirirdi.
Qədir Nazının qırımına baxıb onu qabaqladı:
- Arvad, gəl dava eləyək! Başla görək!
Nazının gözlərindən çınqı çıxdı:
- Arsız! Mən nə hayda, bu nə hayda?! Qönçə səhərdən axşamacan məşq eləyir, Bakıya hazırlaşır. Mənim fikirləşməkdən başım şişib. Hara əl atıram, əlim boşa çıxır. Bu da məzə axtarır.
Qədir tövrünü pozmadan cavab verdi:
- Nazı bu məsələ üstündə beş-altı dəfə dava eləmişik də. Davanın mövzusunu dəyiş!
- Məni ələ salırsan?
- Allah eləməsin!
- Bəs onda bu nə danışıqdır? Mənim başqa nə söz-söhbətim var?! Dilim Qönçə ilə açılır, Qönçə ilə bağlanır. Bircə balamdır. Qara qayğı canımı alıb. Vaxt daralır. Dünən gedib dükanlara baxmışam. Qönçənin əyninə görə elə qəşəng paltarlar, ayaqqabılar gəlib. Özümün də adam içinə çıxmalım yoxdur.
- Arvad, narahat olma, mənim işim axırda düzəlir.
Nazı yenə həmləyə keçdi.
- Elə işin axırıdır da! Bakıya getməyimizə iki həftə qalıb.
- İki həftəyə dağı dağ üstə qoymaq olar.
- Sən elə dilinə güc ver!
- Hər işi dil həll eləyir də! Danışıq olmasa, iş düzəlməz!
- İş görən adamlar kimi gur-gur guruldayırsan.
- Bəyəm işsizəm? Bekar oturmuşam? Mənim sənətim qədim sənətdir! Elə adamların ayaqqabısını yamamışam, desəm gözlərin kəllənə çıxar.
- Bilirəm də... Yüz dəfə demisən Lütfəli Abdullayev şəhərimizə tamaşa verməyə gələndə təzə ayaqqabısının dabanı qopubmuş, qaytarıb yerinə mıxlamısan. Bir dəfə də Qədir Rüstəmovun ayaqqabısını yamamısan. İkisindən də pul götürməmisən, hə, noolsun?
- Hər halda xoş xatirələrdir də!
- Bunun xatirələrinə bax! Sənin sənətinin zamanı çoxdan keçib. İndi təzə ayaqqabı almaq onu yamatdırmaqdan ucuz başa gəlir. Neçə vaxtdır deyirəm ki, işini dəyiş! Yapışmısan çəkicdən, əl çəkmirsən.
- Bəs hansı sənətin qulpundan yapışım?
- İndi pul alverdədir. Hamı alıb-satır.
- Alver üçün əldə maya lazımdır, məndə pul var? Bəlkə evdəki köhnə ayaqqabıları silib-parıldadım, çıxardım bazara?
- Bircə o qalmışdı.
- Axı bu vaxta qədər heç nə alıb satmamışam.
- Bundan sonra alıb satarsan.
- Nə bilim, vallah!
- Mən olmasaydım, səni çoxdan qurd-quş yemişdi. Nə deyirəm, onu da elə!
Qədir özünü aktyorluğa qoyub yazıq səslə dilləndi:
- Nazı!
- Nədi?- Nazı təzədən tarıma çəkildi.
- Fərman Moskvadan gəlib.
- Gözüm aydın! Ona “dostumdur” deyirsən. Dostun olsaydı, sənə bir gün ağlayardı. Ancaq qohum-əqrabasını yanına çəkir. Sən də ona şit-şit zarafatlardan ötrü lazımsan.
- Bəlkə ona ağız açım?!
- Yox, yox, lazım deyil! O özü sənin halını görmür?
- Bəlkə görmür? O nə bilsin ki, sənin ürəyindən nə keçir? Bir ölkədə zəlzələ baş verəndə o biri ölkələrin başçıları ona təsəlli teleqramı vurub yazarlar ki, müraciət etdiyiniz halda sizə yardım göndərə bilərik. Bunu ona görə deyirlər ki, bəlkə heç fəlakətə düşmüş ölkənin başçısı yardım istəmir.
- Vallah Əhmədi-biqəmsən! Araz aşığındandır, Kür topuğundan.
- Müqayisə üçün deyirəm, arvad! Gedim bir Fərmanın ağzını arayım.
Nazı yumşaldı:
- Get, amma keçən dəfə kimi lül-atəş leşini gətirib üstümə atmasınlar.
Qədir içində sevindi, əgər iki-üç aydan sonra iş boşa çıxsaydı, daha Nazı onun beynini yeməyəcəkdi, axı özü ərini bu işə vadar etmişdi.
O, axşamüstü evdən çıxıb birbaşa Fərmangilə gəldi. Yolda iki-üç nəfər ona atmaca atıb danışdırmaq istəsə də, Qədir onlara məhəl qoymadı. Fərmangilə çatanda gördü ki, dostu üzüm çardağının altında qıçını qıçının üstünə qoyub çay içir.
Fərman Qədiri görüncə ayağa durub onun gəlişini gözlədi, sonra cavab almağa tələsdi:
- Qədir, Nazı bacının “hə”, “yox”unu öyrəndin? - deyə soruşdu.
Qədir gülümsədi:
- “Hə”sini də öyrəndim, “yox”unu da!
- Başa düşmədim.
- Sən dəyənə “hə” dedi, mən deyənə “yox!”
Fərman xoşallandı.
Səhər Qədir onu çaya qonaq eləmişdi, indi o, dostuna çay süzürdü.
Onlar qarşı-qarşıya oturmuşdular. Artıq Fərman özünü müdir kimi aparırdı, Qədirə də işçisi kimi baxırdı. Qədir bunu aydınca hiss eləyirdi.
Fərman müdirliyə başladı:
- Qədir!
Qədir də oldu onun işçisi:
-Bəli, müdir!
- Sabahdan işə başlayırsan! Sənin hesab-kitabdan başın çıxır, bilirəm. Bir dükan nədir ki, onunla bacarmayasan? Satıcı da özün olacaqsan, mühasib də... Ayaqqabı ağır satılan şeydir, işin çox olmayacaq. Arada Nazı bacı da gəlib əl-ayaq verər, dükanı yığıb-yığışdırar.
- Arxayın ol!
- Sənə bir tapşırığım da var!
- Nə tapşırıq? – Qədir gözlərini döydü.
- Dükanı hırraxanaya çevirmə! İsti yer, məzə axtaranları çənənin altına yığıb laqqırtı vurma!
- Arxayın ol! – Qədir bayaqkı cavabı təkrar elədi.
Fərman sözünü qurtarmamışdı.
- Mənə görə heç kəs sənə dəyib-dolaşmaz. İşini görəcəksən!
- Arxayın ol! – Qədir başqa söz tapmadı.
Fərman fikrini yekunlaşdırdı:
- Ticarətdə, alverdə arxayınçılıq olmaz, Qədir!
- Özümə təsəlli verirəm!
- Qorxma! Əlinə pul dəydikcə ürəklənəcəksən!
- Nədən qorxuram! Mənim ürəyim şir ürəyidir!
Fərman Qədirə yola salanda dedi:
- Sabah səhər saat səkkizdə məni dükanın qabağında gözlə!
Qədir küçəyə çıxanda beş-altı metrlikdən eşidilə biləcək səslə öz-özünə dedi:
- Ömrümdə birinci dəfədir ki, saatla işləyəcəm!
Qədir yatağan adam deyildi. Gecə gec yatsa da, səhər obaşdan yerindən dik qalxıb durmuşdu ayağa. Ondan çıxmayan iş, həyətdə ağaclara su verirdi. İndiyəcən həyət-baca işlərini Nazı görərdi. Qədirin hövsələsi çatmırdı ki, əlinə bel alıb bağçada bir çim vursun. Nazı kotan kimi arvad idi.
Mağaza məsələsində Qədir hələ özünə tam arxayın deyildi. Heç cür ağlına sığışdıra bilmirdi ki, otuz il işlətdiyi çəkməçi köşkünün qapısı qıfıllı qalacaq. Öz-özünə deyirdi ki, bəlkə gündüz dükanı işlətsin, axşam pinəçiliyini eləsin. O qədər iki yerdə işləyən var ki...
Ürəyinin dərinliyində mağaza işindən gözü su içmirdi. Ancaq Nazının ağzını yummaqdan ötrü buna məcbur idi.
Qədir bir qədər suçuluq eləyəndən sonra eyvandan qızı Qönçənin səsi gəldi:
- Ata, gəl, çay hazırdır!
Sonra Nazının xoş səsi eşidildi:
- A kişi, gəl ağzına bir şey at, işə gecikirsən!
Nazı “işə gecikərsən”i xüsusi əda ilə dedi, sanki ərini öz arzularını yerinə yetirməyə səfərbər edirdi.
Qədir arvadının və qızının həlim baxışlarının sığalı ilə səhər yeməyini yedi və özünü qaydaya salıb həyətə endi. Həyət qapısından çıxanda heç özü də bilmədi nəyə görə qanrılıb geri baxdı. Qönçə ilə Nazı balkonda yanaşı durub onu gendən yola salırdılar. Hətta bir anlıq atasının baxışlarını tutan Qönçə ona əl elədi. Qədirin canına istilik gəldi. Deyəsən bu qeyrət istiliyi idi. O, qızının üzünün gülməsi üçün bu dəqiqə hər çətinliyə razı idi.
Qədir, deyilən vaxtdan da qabaq Fərmanın mağazasının qabağını kəsdirdi. Dostu vaxtında gəldi. Maşından düşən kimi Qədiri başı ilə salamladı. Qədir də cavab olaraq başını tərpətdi. Sanki əl tutmaq hər ikisinin yadından çıxmışdı.
Fərman mağazanın seyf qapısını açdı. Onlar içəri girdilər. Qədir ətrafa göz gəzdirdi. İçəridə əməlli-başlı səliqə-səhman vardı. Bir tərəfdə qadın ayaqqabıları, o biri tərəfdə kişi ayaqqabıları yan-yana düzülmüşdü. Yəqin ki, burada hər ölçüdə ayaqqabı tapılardı. Hər ayaqqabının üstündə qiyməti yazılmışdı. Qədir əvvəlcə bir az döyüksə də, gözləri içəriyə tez alışdı. Burada çətin nə iş vardı? Hər şey hazırdır. Vitrindən ayaqqabını müştəriyə ver, pulunu al.
Fərman yeni satıcısını mağazanın qapısı içəridən olan balaca anbarı ilə də tanış etdi. Ayaqqabı qutularının üzərindəki kodlarla baxıb çeşidləri və ölçüləri ayırd etməyi ona başa saldı. Sonra onlar kassa aparatının yanına gəldilər.
Fərman dilləndi:
- Kassa aparatını işlətmək çətin deyil. Tapşıracam, başa salacaqlar. İki-üç günə dilini tapacaqsan. Yadında saxla, təcrübə hər şeyi sənə öyrədəcək. Alverdə əsas şey diribaşlıqdır. Əldən iti olmalısan. İçəri girən müştərilərin başının üstünü kəsdir! Dildən pərgar ol! Allaha şükür, dil də səndə. İlanı yuvasından çıxardarsan!
Qədir dilləndi:
- Fərman, ilanı yuvasından çıxarmaq asandır, gərək onu ovsunlayıb yuvasına elə salasan ki, qabağına keçəni çalmasın.
Fərman bu gün bəlkə də ilk dəfə güldü.
- Yaxşı, axşam gəlib sənə baş çəkəcəyəm. İşə başla! Bazar olsun!
Fərman getdi, Qədir meydanda tək qaldı.
İki saata yaxın heç kəs qapıdan girmədi. Bu iki saatda Qədir ayaqqabılarla əməlli-başlı tanış oldu. Hətta zarafatla bəzi ayaqqabılara söz də atdı. Hər mövsümə uyğun ayaqqabı vardı burada. Allah bilir, bəlkə də Fərman “Binə”də, “Sədərək”də işə getməyən mallarını da gətirib doldurmuşdu mağazaya. Bir başı çıxan adam kimi Qədir özü üçün müəyyən etdi ki, ayaqqabılar dözümlü, möhkəm olmasalar da, üzdən gözəgəlimlidirlər.
Qədir gözlərinin qapaqlarını növbəti dəfə qaldıranda Nazı ilə Qönçə qapıda göründü.
Arvadı ilə qızının üzü parıldayırdı. Onları sevindirə bildiyi üçün – bu Qədirin ailəsində az-az olurdu – bir ər və ata kimi içinə rahatlıq gəldi.
- Bazar olsun, a kişi! – deyən Nazının bir gözü ayaqqabılarda qalmışdı. Qönçə anasına sığınıb gülümsəyirdi.
Qədiri xoşbəxt eləyən bu dəqiqələr uzun çəkmədi. Nazı Qönçənin əlindən tutub qadın ayaqqabıları olan sıraya sarı yönəldi. Qədir də onların dalınca bir neçə addım atmalı oldu. Nazı ayaqqabıların birini götürüb, birini qoya-qoya sözə başladı:
- Deyirəm, bu başdan Qönçəyə də, özümə də ayaqqabı seçim, birdən yaxşı mallar satılıb qurtarar, bizə qalmaz.
Qədir Qönçənin uşaq ayaqqabılarına başı qarışdığını görüb Nazının eşidə biləcəyi səslə pıçıldadı:
- Arvad, qoyaydın siftə eləyəydim də... Səhərdən burdayam, hələ qapıdan içəri boylanan olmayıb.
- Ürəyini sıxma, mənim əlim yüngüldür – Nazının fikrinin doxsan faizi əlində ora-burasına baxdığı ayaqqabıda idi – Bizi Bakıya yamaqlı ayaqqabıda göndərəcəksən?
- Özümüz özümüzdən nisyə mal götürək? Axşam Fərmana nə cavab verəcəm?
- Dünya dağılmaz! Maaşından çıxar!
- “Bismillah” deməmiş maaş davası eləyim?
- Özün bilərsən, sənə qalsa, Qönçə Bakıya getməyəcək.
- Arvad!... – Qədirin sözünün dalı gəlmədi...
Bu vaxt Nazı seçdiyi ayaqqabını Qönçənin ayağına geyindirirdi. Uşaq ayaqqabıları geyinəndə o, altdan yuxarı ərinə dedi:
- Bax, görürsən ayağına necə oldu? Elə bil balam üçün məxsusi tikiblər – sonra qızına – Yeri, atan da görsün!
Doğrudan da ayaqqabılar Qönçənin ayaqlarında çox şıq görünürdü.
Qədirin satıcılığı, pulu yadından çıxmışdı, heyran-heyran qızının ayaqqabılarına baxırdı.
Nazı təzə ayaqqabıları qızının ayaqlarından soyundurub qutuya qoydu və cibindən çıxartdığı sellofan torbaya salıb əlinə götürdü – Yaxşı, mısmırığını sallama, – Nazı Qönçə ilə qapıdan çıxa-çıxa dedi – özümə heç nə götürmürəm, amma balama ehtiyat tuturam.
Nazı gedəndən sonra mağazaya girib-çıxmağa başladılar. Qədir günortaya qədər dörd-beş ayaqqabı satdı. Bununla da Qədirin Fərmanın dükanını işlətdiyindən dükan-bazardakılar xəbər tutdu.
O, fasiləyə çıxıb özünü pitixanaya verəndə artıq tanış-bilişlər onu yeni iş münasibətilə təbrik edirdilər. Bu təbriklər zarafatlarla dolu idi, sanki onun yeni işi də növbəti bir macəra yaradacaqdı. Dünənə qədər onun söz atdığı, şəbədə qoşduğu qəssab Dadaş qonşu stoldan irişə-irişə soruşdu:
- Qədir, bu nə hoqqadır çıxardırsan? Bəs camaatın ayaqqabısını kim yamayacaq?
Qədir ilk tikəsini ağzına qoyub gülümsədi:
- Bundan sonra imkan vermərəm bu şəhərdə bir adam nimdaş ayaqqabı geyinsin. Ayaqqabı yamamaq qurtardı. Təzə ayaqqabı məndə! Qədirin qədrini bilin də! Görün sizi necə irəli aparır.
Qəssab əl çəkmədi:
- Bizə ayaqqabını havayı verəcəksən?
Qədir onu cavabsız qoymadı:
- Ə, hava da havayı deyil. Təmiz hava udmaq üçün yaylağa çıxmaq lazımdır! Havayı bir çöpünüzü görmüşəm? Adım nisyə dəftərlərinizdə siyahının başındadaır.
Qəssab Dadaşqarışıq içəridə nahar eyləyənlərin dörd-beşinə Qədirin borcu vardı. Qədir axırıncı cümləsini işlədəndə onlar biri-birinə baxıb qımışdılar.
“Motoris” Qulunun səsi gəldi:
- Qədir, doğrudan pinəçiliklə üzülüşdün? Gül kimi sənətin vardı...
Qədir Quluya yanakı baxdı:
- Qulu, sənin də ağzında dilin varmış. Ə, nooldu, həmişə sözü səndən kəlbətinlə çıxartmırdım?! Motorum xarab olanda mənə ağıl öyrədərsən. Ay qardaş, ayaqqabı yamamaqla ayaqqabı satmaq arasında fərq var?
“Motoris” Qulu konkret cavab verdi:
- Yerlə göy qədər!
Yeməyini yeyib qurtaran Qədir salfetlə əllərini silə-silə ayağa durdu və hamının onun ağzına baxdığını görüb dedi:
- Yaxşı, gedirəm o fərqi ayırd eləməyə.
Sonra bufetçiyə üz tutdu:
- Göyüş, sənə iki pitinin pulunu borclu idim, bu da olsun üç! Atalar üçəcən deyib. Fərman mənə yüksək maaş boyun olub. Gələn aydan başlayıram borclarımın dalından dəyməyə! Ürəyin təzə ayaqqabı istəsə, gəl götür! Üç pitinin pulu nisyə qalar.
Hərənin ağzı bir quş tuturmuş. Qədirin “Üç pitinin pulu nisyə qalar” deməsi ildırım sürətilə bazara yayıldı. Qədir mağazaya qayıdandan sonra bir saat keçməzdi ki, hay-küylü bir dəstə içəri doluşdu. On-on iki nəfər olardılar. Bunlar hamısı Qədirin neçə illər tanıdığı bazar-dükan əhli idi. Dəstə ayaqqabılara daraşdı. Hərə özünə ayaqqabı seçirdi. Sonra yeni bir dəstə sayı çoxaltdı. Onlar da vitrinlərə cumdular. Qapıda tək-tək, iki-bir, üç-bir görünüb içəri keçənlər də vardı.
Qədir tanıdığı adamların ona müştərilik etməsinə sevindi. İçəridə adam əlindən tərpənmək olmurdu.
- Baho! - Qədir dodaqaltı mızıldandı, mənim dost-tanışlarımdan heç birinin təzə ayaqqabısı yoxmuş.
Sonra başını aşağı əyib öz köhnə ayaqqabılarına baxdı və mızıldanmaqda davam etdi: - Bəlkə mən də özümə təzə ayaqqabı seçim?
Bu vaxt Qəssab Dadaş əlində tutduğu bir cüt ayaqqabı ilə ona yaxınlaşıb dedi:
- Qədir, bu ayaqqabının qiyməti əli altı manatdır. Əlli beş manat mənə borcun var, ortada qalır bir manat, onu da sənə bağışlayıram.
Qədir özünü sındırmadı:
- Ə, sənin bir manatına qalmışam? Borc borcdur, onu da qaytaracam!
İkinci dəllək Nuru ona yaxınlaşdı. O, uşaq ayaqqabısı götürmüşdü.
- Qədir - dəllək dilləndi - bir ildən çoxdur mənə on dörd manat verəcəyin var. Bu ayaqqabıların - o hər əlində bir tayını tutduğu ayaqqabıları irəli tutdu - qiyməti iyirmi beş manatdır. Sənə borclu qalıram. Yaz nisyə dəftərinə!
Qədir dəllək Nurunu daladı:
- Nuru, sənin kimi barmaq hesabı aparmıram, başımda hər şey yerli-yerindədir. Sənə on dörd yox, on iki manat verəcəyim var. Get nisyə dəftərinə yaxşı-yaxşı bax!
Üçüncü “motoris” Qulu Qədirin çənəsinin altını kəsdirdi:
-Qədir, keçən ayın əvvəlində məndən nə qədər pul almısan?
Qədir əlaçı şagird kimi cavab verdi:
- Keçən ayın dördündə, axşam saat altıya işləmiş səndən otuz manat alıb axundumuzun nəvəsinin toyuna yazdırmışam.
“Motoris” Qulu dedi:
- Sənin bir qızıl xasiyyətin var, neçələri kimi adamdan aldığın borcun dalına keçən deyilsən.
Növbəti alıcının səsi “motoris” Qulunun səsini eşidilməz etdi. Bu “Jiquli”si ilə “taksavat”lıq edən Rəşid idi. O, gözünü-qaşını oynada-oynada dedi:
- Qədir, beş aydır bu dükan bağlıdır. Altı deşik ayaqqabılarla hərlənirəm.
Qədir Rəşidə bozardı:
- Rəşid, ehsan paylamıram!
Rəşid sözünü bitirməyibmiş:
- Fərman hər il mənə bir cüt ayaqqabı bağışlayır. Özü mənə deyib ki, ildə bir dəfə gəl dükandan ayaqqabı payını götür. Özü sənə tapşırmayıb? - Qədirin susduğunu görüb əlavə etdi - Yəqin unudub. Özün onun yadına salarsan.
Sonra rəhmətlik kamançaçı Usta Yusifin oğlu, qonşuda ərzaq dükanı işlədən Cabbar yaxınlaşdı. Götürdüyü bir cüt ayaqqabıya işarə ilə dedi:
- Qədir, bu ayaqqabıların qiyməti əlli doqquz manatdır. Aşağı yeri yoxdur?!
Qədir ötkəm cavab verdi:
- Yoxdur!
Cabbar razılaşdı:
- Yaxşı, nə deyirəm? Götürürəm, sabah gətirib pulunu verəcəyəm.
Qədir ayaqqabıları ehmallıca Cabbarın əlindən alıb piştaxtanın altına qoydu. Cabbarın yerindən tərpənmədiyini görüb dedi:
- Sən rəhmətlik dədən Usta Yusifin kamançasını o vaxt mənə nisyə verdin?
- Sən Usta Yusifin kamançasını Kitay ayaqqabısına tay tutursan, Qədir? Səni hal əhli bilirdim. Hayıf!
- Neçə ildir dükan işlədirsən. Bir dəfə heç kəsə nisyə verməmisən.
- Nisyə götürmürəm ki... Sabah yanındayam.
- Sabah pulu gətirərsən, ayaqqabını apararsan. Xətircəm ol!
Cabbardan sonra Fərmanın bacısı oğlu, altı ay əvvələ qədər bu mağazanı işlətmiş Tapdıq gəlib Qədirin qarşısında dayandı. Onun əlində ayaqqabı yox idi. Tapdıq kinli-kinli Qədirə baxırdı, sanki nə deyəcəyi haqda düşünürdü. Qədir onu qabaqladı:
- Tapdıq, bu şəhərdə hələ heç kəs mənə sənin kimi kinli-kinli baxmayıb.
Tapdıq kəsədən getdi:
- Səni burada işləməyə qoymayacağam!
Qədir dilləndi:
- Bayaqdan elə heç kəs məni işləməyə qoymur.
- Burada mən işləməliyəm!
- Gəl, əl-ələ verib işləyək də...
Tapdıq fısıldaya-fısıldaya çıxıb getdi.
Sonra Qədir üzdən tanımadığı dörd adama beş cüt ayaqqabı satdı. Ürəyinə bir az toxdaqlıq gəldi. Ancaq rahatlığı uzun sürmədi. İçəridə qalan tanış-biliş onun üstünə hücum çəkdi. Sanki, onlar sözü bir yerə qoyub eyni vaxtda dükana təpilmişdilər. Hərəsinin də qoltuğunda bir cüt ayaqqabı.
Onlar növbə ilə ayaqqabının qiymətini deyərək şifahi haqq-hesab edib aralanırdılar:
- Qədir, mənə səkkiz manat borcun qaldı.
- Qədir, on iki manatın məndə!
- Qədir, ayaqqabını götürürəm, oluruq başa-baş!
- Qədir, aramızda iki manatlıq haqq-hesab qalır, gəlib dükandan meyvə götürərsən, üzülüşərik.
- Qədir....
Qədir daha deyilənləri eşitmirdi. Onda ayıldı ki, dükanda heç kəs qalmayıb. Vitrinlərdə ayaqqabıların sırası seyrəlmişdi. Xeyli ayaqqabı aparılmışdı. O dükanın qapısını içəridən bağlayıb vitrinləri gözdən keçirdi. Yeri boş qalmış ayaqqabıların sayını bilmək su içimi kimi bir şey idi.
Bu vaxt qapı çöldən döyüldü. Qədir yerindən tərpənmədi. O, dükanı işlətmək fikrində deyildi. Bir azdan qapını bağlayıb birdəfəlik gedəcəkdi. Qapı yenə döyüldü. Qədir Fərmanın səsini eşidəndə tənbəl-tənbəl gəlib qapının açdı.
Dükanın talanmasını Fərmana çatdırmışdılar. Ona görə də o, içəri girən kimi bir anlıq pauza verib soruşdu:
- Qədir, daha kiməsə borcun qalmadı?
Qədir dilləndi:
- Qaldı.
- Kimə?
- Sənə. Neçə-neçə adama borclu olmaqdansa, bir Fərmana borclu olmaq daha yaxşıdır.
- Neçə ayaqqabı getdi?
- Saymışam, səhərdən doqquz ayaqqabı satmışam. Üç yüz yetmiş beş manat kassada pul var.
- Bəs neçə cüt nisyə aparıblar?
- Otuz yeddi cütünü!
- Demək otuz yeddi adama borcun var imiş!.
- Yox, deyəsən bunlar hamısı deyildi!
Fərman kassaya sarı gəlib daxılı açdı və pulları sayıb Qədirə uzatdı:
- Bu da olsun sənin zəhmət haqqın!
Qədirin cavabı qısa oldu:
- Bu çox deyil?
- Götür! Sən elə-belə oğlan deyilsən. – Pulu Qədirin döş cibinə qoyandan sonra əlavə etdi: – Açarları təhvil ver!
Qədir açarları verib qapıdan çıxanda Fərman dilləndi:
- Qədir, biz dostuq! Sən çəkməçi işləsən yaxşıdır!
Qədir son sözünü dedi:
- Fərman, ölənəcən sənə borcumu qaytardım qaytardım, qaytara bilməsəm, qiyamət günündə üzülüşərik!
Qədir birbaş evə gəldi. Özündə deyildi. Nazı onun kefsizliyini yorğunluğa yozdu.
- A kişi, siftəm sənə düşdü? Mənim əlim həmişə yüngül olub.
Qədir dilləndi:
- Nazı əlin yüngül imiş, ayağın ağır. Fərmanla pozuluşduq.
Nazının qaşları çatıldı:
- Elə mənim götürdüyüm bir cüt ayaqqabıya görə?
Qədir dərhal cavab verdi:
- Yooox! Özüm istəmədim. Gördüm ki, bu iş mənlik deyil.
Nazı yanıb-töküldü:
- Ay fərsiz, heç olmasa Qönçənin Bakı pulunu düzələnə qədər işləyəydin.
Qədir Fərmanın verdiyi pulları cibindən çıxardıb Nazıya uzatdı.
- Fərman bunları mənə zəhmət haqqı verib.
Nazının gözləri kəlləsinə çıxdı:
- Satıcılar günə bu qədər pul qazanır?
Qədir sinəsini qabağa verib dedi:
- Mənim kimilər, hə!

2015

***

QRAFOMAN

Bayaqdan qələmi əlimdə oynatsam da, yazıya girişə bilmirəm. Canımda hey yoxdur, ərincək olmuşam. Dünən də çox vurnuxdum, ortaya bir şey çıxmadı. Özümü yumşaldıb yola gətirməkdən ötrü dodaqaltı mızıldana-mızıldana vərəqin qırağında yazdığım ilan-qurbağa cızmaqaranı höccələyirəm: “Dadaş, belə olmaz axı, yanın yerdə tikiş tutmur. Dörd həftədir, bir yazının başlığını qoyub dümələnirsən. Yaxşı, getdin Romanı da, Vatikanı da gəzib-dolanıb gəldin. Gördün də, sezarların sağlığında qan-tərlə yonulmuş, təmtəraqlı açılış bayramları olmuş qədim Romanın möhtəşəm köhnə binaları necə uçub tökülüb? Ələ gələn yazılı daşları, heykəlləri, büstləri yığıb doldurublar Vatikan muzeyinə. Tikilməsini boyunlarına götürdükləri üçün fasadına on üç ölkə padşahı ilə bərabər Osmanlı sultanı Əbdülhəmidin də adı yazılmış Vatikan kilsəsinə girəndə az qala bağrın yarılmışdı. Neçə yüz illər dünyanın fikir, ideya mərkəzi olmuş Vatikanın azman divarlarının sirli görkəmi, qorxuncluğu səni əzmişdi və sübut eləməyə çalışmışdı ki, hələ də onun pəncəsi altındasan. Yaxşı ki, sağ-salamat vətənə qayıtdın, başın ayazıdı, özünə gəldin. Hətta, təzədən vurub getdin Qəbələyə, təmiz hava uddun, yedin, içdin, yatdın, dincəldin, halal xoşun olsun! Bəsdi də. Getdikcə cızığından çıxırsan. Əlin qələmdən soyuyub. Yazı masası arxasında oturmusan, ancaq fikrini cəmləyə bilmirsən. Gözləyirsən zəng gəlsin, qələmi atıb cumasan telefona və özünü inandırasan ki, məşğulsan. Amma gözünə döndüyüm telefon susur. Dinşəyirsən birdən arvad-uşaq sənin adını çəkər. Xasiyyətinə bələdəm, adını birinin dilindən eşidən kimi kəsdirəcəksən onun cənəsinin altını. Hə, nə var, nə olub? Tərslikdən adını tutan yoxdur. Hesab elə ki, unudulmusan, lap belə sən hec kəsə lazım deyilsən. Sonra? Hə, çay dalınca da gedə bilməzsən, qənşərindəki dolu armudu stəkan səni marıtdayır. Heç dara-bara eləmə, az qurcux, stulun boşalmış ayağını yumruqla yerinə bərkitmək vaxtaparan iş deyil. Zəhmət çək, yerini rahatla, qaxıl otur cırıldayan stulunda. Yazının adını “Qrafoman” qoymuşam, elə bilirsən əldə qələm tutmaq asandır? Havayı yazı yazılır? Gərək can qoyasan, kürəyinin arasından tər getsin!
Haqqında yazacağın qrafoman deyir ki, onun yazı masası arxasında bir oturumu üç-dörd saatdır. Ancaq sən?!..”
Nə isə...
Qeydlərdən gözümü çəkib qələmi barmaqlarımın arasında bərk-bərk sıxıram, aha, deyəsən canıma istilik gəlir...
Hə də, “Qrafoman” – yazı-pozu düşkünü deməkdir, bunu hamınız bilirsiniz. Özünüzə götürməyin, haşa sizdən, əskiklik gətirən sözdür, mayasında horralıq, cövhərində qaxınc, sərki qatışığı var. Ancaq mən bu sözü necə lazımdırsa elə, sevə-sevə, tumarlaya-tumarlaya işlədəcəyəm, yandı-qındı verməkdə canı-başı özü ilə olmayan əbləhlər kimi qımışa-qımışa deyil, yumşaq səslə, gülümsəyə-gülümsəyə deyəcəyəm. Bəri başdan söz verirəm ki, mətndə mən tərəfdən özünü dartmaq və yekəxanalıq söhbəti olmayacaq. Çünki haqqında yazacağım qrafoman, həqiqətən tikansız, yapışıqlı, canlara dəyən kişidir. Özü də yaşa dolduqca şirinləşir. Üzü elə bilirsən, projektordur. Lazım oldu olmadı yanır, işiq saçır.
Qrafomanın bir ucdan yazıb sapa düzdüyü bivec, sarsaq şeirlər heç kəsin, xüsusilə qələm yoldaşlarının zərrəcə xətrinə dəymir, əksinə, şair tay-tuşları, ədəbi mühitin istedad dərəcəsindən, kateqoriyasından və yaşından asılı olmayaraq bütün üzvləri onu tədbirlərdə, görüşlərdə, xeyirdə-şərdə qabağa verirlər.
Sanki başqa cür ola bilməz; o, yığıncaqlarda mütləq çıxış etməlidir və sözünü şeirlə bitirməlidir. Amma, öyütikilmişin oğlunda bir boş xasiyyət var ki, kəsədən gedə bilmir, yazdıqlarının ucdantutma hamısı uzundərədir. Hələ bu cəhənnəmə, birtəhər ötüşdürmək olar. Dözülməzi odur ki, həmkarım kürsüyə, mikrofona yerikləyir, telekamera görəndə hövllənir, qanı coşur. Bəzi məşhurlaşmış zirək ziyalılarımız kimi baxmaz mikrofonu kim qoydurub, yığıncağının məqsədi nədir, fürsət tapıb kürsüyə pərçimlənəcək. Mən onun bu sərək hərəkətini dəfələrlə görmüşəm. Çəkindirmək istəsəm də, xeyri olmayıb. Sonuncu dəfə Şamaxıda Sabir poeziya günləri keçiriləndə o, ara vermədən üç şeiri biri-birinə calayıb oxudu. Özünü elə apardı ki, guya havaya üfürdüyü bir şeirdir. Nə var-nə var, AzTV-nin bu tədbirə həsr etdiyi verilişdə efiri çox tutsun. Daha bilmir ki, belə maymaqlıqla AzTV-də ədəbiyyat məsələlərinə baxan Sadıq müəllimə kəf gələ bilməz. Buna deyən gərəkdir ki, lap mən ölum, kamera qabağında yarım saat xoruzlandın, bəs lentə alınan materialın montajı? Bəs qayçılama? Alkoqolik içkidən, narkoman iynədən doyub-dolanmadığı kimi bu da şeir yazmaqdan və tədbirlərdə sinəsini qabardıb ağzından od püskürtməkdən usanmır. Şeir oxuyanda ona qulaq asdılar-asmadılar, bəxtəvər oğlunun vecinə deyil, yazdığını axıra qədər guruldatmalıdır. Özü də qiraət vaxtı sanki azan verir, qəti tempdən düşmür, necə başlayıbsa, elə də nöqtəni qoyur. Allahtərəfi, demək lazımdır ki, onun elədiyini də hər yetən bacarmaz. Məsələn, Azərbaycanda əl-əl gəzsən, ona bənzər handa bir şair tapmaq olar ki, oxuduğu şeir məclisin boyuna biçilmiş olsun. Əruzda yaza bilmədiyinə görə onu meyxanaçılarla müqayisə eləmirəm, həm də meyxana deyənlər çox şitini-şorunu çıxardırlar. O nə sözdür, “Oho-oho, necədür sənünçün?” Bu kişidə bəy vasvasılığı var, hər sözü yağlayıb yun parça ilə par-par parıldadandan sonra misraya oturdur. Yazı-pozusunda nöqtə, vergül, qafiyə-zad yerli-yerində olur. Şeirlərində nöqtə-vergül işlətməyənlər barədə deyir ki, onlar nöqtə-vergülü mətndə haralara qoymağı bilmədiklərinə görə durğu işarələrindən imtina edirlər. Şeirləri kimi onun geyim-keçimi də səliqəlidir. Əynindəkilər ucuz, nimdaş olsa da, zalım oğlu, ütülü-mütülü, daram gəzəndir, hətta bəzən hündür boyunu elə şax saxlayır, elə bilirsən cavanlığında Türkiyə ordusunda üç il təpik döyüb.
Hər bir yığıncağa getməyə vaxt tapır, hamının işinə yaramağa çalışır. Məsələn, kimdir canına cəfa basıb qələm dostunun oğlunun toyuna “Ey qələm dostumun oğlu Vilayət!” rədifli on dörd-on beş bəndlik şeir həsr edən? Lap bu şeir kəllə suyu olsa da.... Toy hər şair üçün poeziya axşamı ola bilməz. Kimsə deyə bilər ki, bunun nəyi pisdir? Guya toyda sağlıq deyənlər gül vurur? Heç olmasa bunun dediyi qafiyəli, ritmli sağlıqdır. Həm də adamın beynini deşən gur musiqidən min dəfə yaxşıdır.
Hər gördüyünə kitabını versə də, mən yüz faiz bilirəm ki, onun şeirlərini heç bir kopoyoğlu, köpəkqızı oxumur. Kimisə qınamıram, onda oxunulası bir şey də yoxdur. Amma şeiri pis demir. Özü isə, bayaq dediyim kimi, keçiləsi adam deyil.
Rəhmətlik baməzə şair Rəfiq Zəka Xəndan danışırdı ki, Özbəkistanda yaşayan bir soydaşımız Bakıya qonaq gəlmişdi. Qonağımın şairlik damarı da vardı. İş elə düşdü ki, onunla üçü verilən bir alimin hüzürünə (Yaxşı, siz deyən olsun “Hüzn” yerinə) gedəsi olduq. Məclisin gur yerində qonağım qulağıma pıçıldayıb mərhum haqqında şeir oxumaq istədiyini bildirdi. Çaş-baş qaldım, bu nə deyir ə?! Bizim yas yerlərimizdə məclis təkcə mollanındır. Bəlkə Özbəkistanda hüzürdə şeir oxumaq dəbdədir?
Qonağımı fikrindən daşındırmaq üçün yavaşca ondan soruşdum:
- Sən ki, rəhmətliyi tanımırdın, heç adını da bilmirsən, haçan ona şeir qoşdun?
- Mən onun haqqında tipovoy (birtipli - red.) şeir oxuyacağam.
- O necə olur?
- Bir layihə ilə yüzlərlə eyni cür ev, məktəb, xəstəxana, kitabxana tikmirlər?
- Noolsun?
- Necə noolsun? Ölü ölüdür də. Mən ölüm haqqında da, ad günü haqqında da, yubiley haqqında da, toy haqqında da... tipovoy şeirlər yazmışam. Hər tipovoy şeirimin birinci misrasında altı hecalıq boş yerim var, səbəbkarın adı üçündür. Adı həmən yerə dürtüşdürüb, barıtı alışdırıram.
- Birdən tutaq ki, mərhumun adı altı hecalı olmadı, məsələn üç, dörd, yaxud beş hecalı oldu, bəs onda?
- Əvvəla, kimdir yas yerində heca hərriyən? İkincisi də, nə var şeirə su qatmağa? “Əli”nin dalını-qabağını sözlə doldurmaq çətin işdirmi? Məsələn: “Əziz dostum Əli!” əgər müəllimdirsə, “Ey Əli müəllim!”, həkimdirsə, “Bizim Əli həkim!”, qohumdursa, “Canım-gözüm Əli!” və sair.
Gördüm biabır olacağam, qonağımın gözünü oğurlayıb arada gəzən cavan xidmətçiyə pıçıldadım ki, mollaya de, fatihə versin. Fikrim qonağı məclisdən aralamaq idi. Demə, cavan xidmətçi xam imiş. Sağ əlinin iki barmağını qoşalayıb yanımızdan mollaya uca səslə işarə verdi:
- Molla əmi, iki nəfərlik fatihə ver, getmək istəyən var!
Bu xidmətçiyə deyən gərəkdir ki, ay uzunqulaq, “iki nəfərlik fatihə” nə olan şeydir? Niyə məni qonağın yanında başıaşağı eləyirsən?
Yaxşı ki, molla tez qanımın arasına girdi. O, fatihə verən kimi qonağımın qolundan tutub yas yerindən çıxartdım. Məclisdən çıxanda göz qoyub gördüm ki, içəridəkilər xısın-xısın bizə gülür. Pərt oldum. Özbəkistanlı qonağım mərhum haqqında tipovoy şeirini oxusaydı, bundan da betər olacaqdı.
. . . . . . . . (hər nöqtə bir hərfdir) Rəfiq Zəka Xəndanın Özbəkistandan gələn hüştürüm qonağı kimi buralara nabələd adam deyil. O, Azərbaycanın üzdə, hətta küncdə-bucaqda olan adamlarının hamısını gendən, yaxud şəxsən tanıyır. “525- ci qəzet”də mərhumun qohumlarına havayı başsağlığı versə də, ürəyi soyumayan, (yeri gəlmişkən, cibinin pulu ilə rəsmi qəzetlərdə irili-xırdalı vəzifə adamlarına yaxın-uzaq qohumlarının ölümü münasibətilə başsağlığı verən Bakı camaatının həmən mənsəb sahiblərinin yas məclisində sallanıb oturması həmişə məni təəccübləndirib. Yasa gələcəkdinsə, qəzetdə başsağlığı nəyə lazımdı, yox, qəzetə çıxmışdınsa, hüzürə niyə gəlirdin? Nə deyim?! Quruyub qalmışam.) yol maşını ilə Bakıdan vurub Bərdədən, Qubadan, Qaxdan, Yardımlıdan çıxan, kiminsə səksən-doxsan yaşlı anasının, atasının yasında əziz adamını itirmiş kimi boynunu burub oturan şəxs məməyeyəndən-pəpəyeyənə qədər hər kəsi tanımalıdır də...
“Tədbir” onun ən çox sevdiyi sözdür. Ağzımdan çıxsa ki, bu vaxta qədər o, bəlkə də on min tədbirdə iştirak edib, inanın. Hər gün onun bir-iki, bəzən üç-dörd tədbiri olur. Bircə tədbirdən də qalmaz və bütün yığıncaqlarda yerini rahatlayıb oturmağı var. “Tədbir” deyəndə o, təkcə iclası, toyu, yası, ad gününü, kitab təqdimatını, banketi nəzərdə tutmur. Bir-iki nəfərlə kafedə, çayxanada oturmaq da onun üçün tədbirdir. Tutaq ki, dostumuz yarım saatdan sonra Filarmoniya bağının çayxanasında vədləşdiyi adamla görüşəçək. Bu görüş də heç xüsusi əhəmiyyət daşımır. Elə-belə... Çay içib, mırt vuracaqlar. . . . . . . . . həmən görüşdən qabaq küçədə qarşına çıxıb səni özünə məhrəm saydığı üçün deyir: - Mirzə, tədbirimiz var, bəlkə bizə qoşulasan?
Birdən, deyək ki, sən onun quş dilinə bələd olmadığın üçün fikrində hansısa yığıncağı nəzərdə tutub soruşursan: - Nə tədbir?
Elə ki, o, səni məsələdən agah edir, ürəyində donquldanırsan: - “Nə yüngül adamdır ə, bu”. Amma bu həlim adam “yox” cavabını alıb gülərüzlə səndən aralanandan sonra fikrindən dönürsən və “xoşbəxt adamdır, dünya-aləm vecinə deyil, həyatdan zövq almağı bacarır” deməyə məcbur olursan.
Onun “xoşbəxt”liyindən bir qatar da söz deyim. Qabaqlar öyrəşməmişdim, o, krem çəkilmiş ayaqqabımın parıltısını, şalvarımın ütüsünü, saçımın-saqqalımın qırxılmasını təbrik edəndə mənə çöçün gəlirdi. İndi isə hansısa yığıncaqda iştirak etdiyim üçün qəzet xəbərində quru adımın çəkilməsini onun təbrik səviyyəsinə qaldırması mənə xoş gəlir. Görün Allahın hər verən günü bu humanist insanın mənim kimi neçələrinin könlünü oxşaması nə qədər savab işdir... Gəlin boynumuza alaq, hansı birimiz hər gün Günəşin çıxmasına, küçə zibilinin daşınmasına, mağazaya təzə çörək gətirilməsinə, qəzetdə tanış-bilişlərdən birinin yazısının çıxmasına uşaq qədər sevinir? Hansı birimiz hər gün işə gedəndə vitrindəki manekenlərlə, qazonun ortasındakı qəşəng güllərlə, polislərlə, süpürgəçilərlə, dilənçilərlə salamlaşır? Heç birimiz. Amma o, belə şeyləri man bilmir.
Bir dəfə onunla yoldan qarşı səkiyə keçirdik. Eləmə tənbəllik, bu, ələngə “Jiquli”də yavaş-yavaş yoldan ötən qoca, uzunburun sürücüyə əlini yelləməklə yağlı bir salam verdi. Sürücü döyükmüş halda ona göz fırlatdı. Dostumdan soruşdum:
- Deyəsən o, səni tanımadı.
Dostum güldü:
- Heç mən də onu tanımıram!
- Ona salam verdin, axı?
- Salamın nə ziyanı? Qoy sürücü görsün ona da bir adam salam verir. Sayılmaq yaxşı şeydir.
Kişi düz deyir də...
Az TV-də “Gülüstan”ı apardığım vaxtlar idi. Növbəti verilişlərdən birinə ustad xalçaçı rəssam Kamil Əliyevi çəkməliydik. Uzun müddət idi ki, o, İçərişəhərdə yaşadığı binanın geniş salonunda fərdi sərgisinin açılışına hazırlaşırdı. Kamil müəllimlə dostluğumuz tuturdu, evinə və sərgi salonuna get-gəlim vardı. Mən də onu sərgisinin açılışına tələsdirirdim. Kamil müəllim çox həssas adamdı və hər fikrə, münasibətə diqqətlə yanaşırdı. Yaşının çoxluğundan və kövrək sağlamlığından yaman ürkürdü.
Çəkiliş günündə onun sərgi salonuna daxil olarkən özü qabağımıza çıxdı, bizə “xoşgəldin” elədi. Verilişin redaktoru olan xanım və operator sərgiyə münasibət bildirmədən tələsik içəri keçib, çəkiliş hazırlığına başladılar. Bir gözüm Kamil müəllimdə idi. Gördüm ki, o yaman tutuldu və məni bir tərəfə çəkib dedi:
- Gəlsənə, bu verilişi çəkməyək?
- Niyə, Kamil müəllim? – nigaran-nigaran soruşdum.
- Xalça - müqəddəsdir. Biz xalça üstə doğuluruq, xalça üstə böyüyürük, öləndə xalçaya bükülürük. Hər ağızda bir dua var. Onlar (redaktorla operator) mənim xalçalarıma “Nübarək” (mübarək) demədilər. Bu, yaxşı əlamət deyil.
Mən vəziyyəti yumşaltmaq üçün yekə danışmağa məcbur oldum:
- Kamil müəllim, onlar kimdir? Verilişin yiyəsi mənəm! Mən bu sərginizə dönə-dönə “mübarək” demişəm.
Deyəsən, kişinin damağı islanmadı, ağır-ağır gedib antikvar divanda oturdu. Qərəz, verilişi çəkməyinə çəkdik, göstərdik, ancaq Kamil müəllim öləndən sonra hələ də mənim ürəyimdə qalıb ki, əgər onda həmkarlarım onun xeyir işinə “mübarək” desəydilər, məşhur sənətkar illərlə gözlədiyi sərgisinin açılışına qədər yaşayardı.
Bax, dua və alqışlarına görə az qalıram adının yerinə nöqtələr düzdüyümün qrafomanlığını ona tamam bağışlayam.
Keçən vaxtların söhbətidir, altmış yaşının tamamına az qalmış doğulduğu rayonun İcra hakimiyyətinin başçısına bir neçə dəfə eşitdirdikdən sonra . . . . . . . . doğma bölgəsində yubileyinin keçirilməsinə “dabro” alır. Qrafoman adlı-sanlı qələm dostlarının (Rayon camaatı məşhur adamları xoşlayır. Elə yerdə mənimkimisinin, səninkimisinin nə iti azıb?) kiçik siyahısını tutur və bir-bir onlara zəng açır ki, görsün kimi özünə qoşa bilir. Elə bilin yanındasınız, görün nə baş verir. Tədbir sentyabrın ortalarında keçiriləcək. Hesabla hamının şəhərdə olan vaxtıdır. Üç-dörd adıbəlli Koroğlu şairə üz vursa da, onlar dəvəti kola-kosa sarıyıb mədəni şəkildə “yox” deyirlər. Fikrət Qocaya qıymır, Musa Yaqub Buynuzdadır, Çingiz Əlioğlu tədbir keçiriləsi vaxt Finlandiyada olacaq, Ramiz Rövşən elə yerlərə getmədiyini bildirir, Tofiq Abdin əzvay-əzvay mızıldanıb başını bulayır, Vaqif Bəhmənli deyir ki, mən hökumət adamıyam, işdən icazəsiz çıxa bilmərəm, Yazıçılar Birliyindən heç olmasa Rəşad Məcidi götürmək istəsə də, eşidir ki, o, Yessentukidən qayıtmayıb, orda özünə maya qoyur... Rüstəm Behrudinin cib telefonundan səs gəlir ki, zəng etdiyiniz nömrə mövcud deyil. Aydındır, yəqin şair yenə nömrəsini dəyişib. Əşşi, qardaşımız lap tozanaq qaldırır ey, yekə vəzifələr bunun yanında yalan olub, nə qədər telefon nömrəsi dəyişmək olar? Amma bir tərəfdən də yaxşı oldu, Rüstəm getsə, heç kəsə aman verməyəcək, məclisdə özünü elə aparacaq ki, guya onun yubileyidir. Üç həftə qabaq Məmməd İsmayılı Bakıda görübmüş, onunla da telefon söhbətinin nəticəsi boşa çıxır. Demə, sabah sübhdən qərib şair öz Çanaqqalasına yola düşəcəkmiş. Axırda istəyir Oqtay Rzanı yanında götürsün, çünki, şairlərin ən yumşağı, ən üzüyolası odur. Ancaq bu fikrindən vaz keçir. Düşünür ki, niyə desinlər bunun böyründə filankəs sayıb gəlib, filankəs gəlməyib. Amma tək getsə, deyəcəklər istəsəydi, başının dəstəsini yığıb gətirərdi. Onsuz da şair tayfası havayı yeyib-içməyə yer axtarır. Sağ olsun, qanan adamdır, öz yerlilərinə artıq əziyyət vermək istəməyib.
Bəli, vaxt yetişir, rayonda dör qurulur, dəstgah başlanır, qrafomanı da “bəh-bəh”nən keçirdib oturdurlar məclisin yuxarı başında. İcra hakimiyyətinin başçısı daha vacib iş dalınca getdiyindən tədbiri onun humanitar məsələlər üzrə müavini aparır. Eninə-uzununa o ki var təriflənəndən sonra söz səbəbkara verilir. Yubilyar məclisi təşkil etdiyinə görə İcra Hakimiyyətinin başçısına dərin minnətdarlığını bildirib, həmişəki vərdişinə uyğun olaraq sağa-sola əl-qol ata-ata şeirlərini oxumağa başlayır. Əlbəttə, İcra Hakimiyyətinin fotoqrafı çıqqaçıq şəkil çəkir, videokameranı işlədən oğlan obyekti gözdən qoymur. Azərbaycan, doğma rayonu, kəndi haqqında bir düzüm şeiri yığıncaq iştirakçılarının qabırğasına döşədikdən sonra dostumun beyninin qurdu tərpənir. Guya ictimai bəlalarımızdan birini şeir dililə, həm də özü demişkən, tünd boyalarla tənqid atəşinə tutur. Bəla da nə bəla? Qarabağ qaçqınları üçün xaricdən gələn humanitar yardımların bir hissəsinin bəzi rəhbər işçilər tərəfindən dağıdılıb mənimsənilməsi. Qrafoman elə ona görə qrafomandır ki, özünün-sözünün yerini bilmir. O qədər ağsaqqalların-qarasaqqalların, böyüyün-kiçiyin qabağında birdən qazı-qazı qayıdasan ki:

Soruşsanız kimdir o?
Deyəcəyəm budur o!
Humanitar yardımı
torba-torba udur o.

Salon qurcuxur, pıqqıldayır, axı, şairin bir əli havada oynayanda humanitar məsələlər üzrə müavinə sarı da uzanmışdı. Artıq şair yaddan çıxıb, hamının gözü humanitar məsələlər üzrə müavindədir. Axı, rayonda yerləşdirilmiş yüzdən artıq qaçqın ailəsinə humanitar yardımların bölüşdürülməsinə o baxır. Humanitar məsələlər üzrə müavin bişmiş adamdır, üzü üzlər görüb, çox belə ütülərdən çıxıb, dingiş bir şair onu divara qısnaya bilməz. Odur ki, başını dik tutur, özünü o yerə qoymur, sözü özünə götürmür. Noolsun, hər dəfə qaçqınların payından qırtıb əlsiz-ayaqsıza, yetim-yesirə, ona-buna verib. Düşəndə lap əlaltdan satdırıb da. Bəyəm o pula nə eləyir?... Bu qədər gəlib-gedəni, qonaq-qarası var. Biri elə bu yelbeyin şair. Özbaşına deyil ki... Nə buyurublar, onu da eləyib. Camaata nə var? Şəbədə qoşmağa pərgardır. Əlibərk olursan, dalınca səni quru yuyub yaş asırlar, ölmüş dədəni-nənəni gorbagor eləyirlər, əliaçıqlığa keçirsən, şişirdib dastan düzəldirlər. Kimdir humanitar yardımdan ötrü uzanan əllərin, deyinən dillərin qabağında duruş gətirən? Nə qədər verirsən, deyirlər azdır, umu-küsüləri kəsilmir. Əşşi, cəhənnəmə danışsınlar, qara yola çərənləsinlər. İş görülən yerdə söz-söhbət də olacaq. Bu bambılı dəlinin yadına daş saldı. Eybi yoxdur, borc olsun!
Qrafoman salonda yaranan canlanmanı görüb coşur. Şeirinin dinləyicilərdə yaratdığı təsir bədbəxtə ciddi görünür. Day onun qabağını almaq olmaz. Gör, mövzunu necə düz seçib. Dövrün nəbzini tutmaq buna deyərlər. Əslində altı ay bundan qabaq qaçqınların çadır şəhərciyində olarkən eşitdiyi qeybətlər əsasında yazıb bu şeiri. Amma qaçqın düşərgəsi olmayan rayonda necə də yerinə düşür yazdığı. Onun ağlına gəlmir ki, sərhəddən uzaq olan bu rayonda da çoxlu qaçqın ailəsi yerləşdirilə bilər.
Şeir bitəndə ən bərk əl çalan humanitar məsələlər üzrə müavin olur. O, hətta çıxışına görə şairin əlini möhkəm sıxır. Tədbirdən sonra banket, sağlıqlar, hədiyyələr, konvertləşdirilmiş pul, şəkil albomu, üzü köçürülmüş videokasset (orijinal kasset rayonda qalır.) və nəhayət, yubilyarı Bakıya yolasalma mərasimi...
Qrafomanın kefi yuxarıdır, uçmağa qanadı yoxdur. Bir tərəfdən içkinin havası, digər tərəfdən şöhrət məstliyi, qulaqdan getməyən xoş sözlər, alqış səsləri... O, başına yığışanların hamısını bir-bir bağrına basıb öpür. Vallah, kimi öpürsən öp, bu öpüş var ha, çox şirin, dadlı bir şeydir. Hərdən xalqı qədirbilən, söz xiridarı görəndə kövrəlirsən, için titrəyir, gözlərin dolur və ürəyində özünü qınayırsan ki, biz yazı-pozu adamları çox naşükürük. Əşşi, bundan gözəl xalq olar? Nə var-nə var keyfimiz duranda, şeir yazırıq, cızmaqara eləyirik. Hara gedirik, bizi başa keçirdirlər, yedizdirib-içirdirlər, tərifləyirlər, alqışlayırlar, yeri düşəndə görüm-baxım eləyirlər. Hansı xalq belədir? Hələ biz bu xalqa fors da eləyirik. Neyləməlidi bu xalq, bizi dalında gəzdirməlidir?
Humanitar məsələlər üzrə müavinlə şair hamıdan axırda bir-birinə sarmaşıb marça-març öpüşürlər və yubilyar onun üçün ayrılmış maşına mindirilir.
Quru bəy Bakıya çatanda içkidən tam ayılıb, bir balaca özündə yorğunluq hiss edir. Onu gətirən maşın binalarının giriş qapısının qabağında dayanır. Sürücü cəld maşından düşüb şair üçün qoyulmuş pay-püşü yük yerindən səliqə ilə boşaldır: şair belə şeyləri az görmədiyinə görə təəccüblənmir, arvadağanın yanında şeşələnəcəyini düşünüb qımışır və sürücünün qabağına düşür. O, oğrun-oğrun üç qutu sovqatın təhər-töhürünə baxıb, ürəyində humanitar məsələlər üzrə müavinin qanacağına “bərəkallah” deyir.
Yük liftə yığılıb yuxarı qaldırılır və şairin bülbül yuvasına daşınır. Oturmaq təklif edilsə də, (dostum həqiqətən çox qonaqpərvərdir. Qonaq-qarası əskik olmur, qapısından girənin qabağına Allah verəndən nə olsa qoymalıdır.) sürücü oturmur, çıxıb gedir.
Qrafoman yol gəlib, hisini-pasını tökmək üçün hamama girir. Arvad hamama qətfə-filan qoyub, pay-püşə yaxınlaşır. Öz-özünə deyir ki, birdən qutulardan tez xarab olan, suyu süzülən şeylər çıxa bilər. O, qutuları açır. Qutularda nə yoxdur? Ət, balıq, süd konservləri, plastik qablarda pendir, kərə, günəbaxan, qarğıdalı yağları, quru çay, qənd, düyü, vermişel, qarabaşaq, un qablaşdırılmış sellofanlar... hamısı da xüsusi səliqə ilə çin-çin yığılmış şəkildə. Arvad heç vaxt belə pay görməyib. Onlara hərdənbir toyuq, balıq, süd, qatıq, meyvə kimi rayon sovqatları göndərildiyi olsa da, indikikimisinə rast gəlməyib. Fikirləşir zaman başqa zamandır, gündə bir şey icad olunur, dəblər dəyişir.
Kişi hamamdan çıxandan sonra arvad üst-üstə qalaqlanmış pay-püşü ərinə göstərib dillənir:
- Bu pay əvvəlkilərə bənzəmir.
Ər həmişə şeir oxuduğu pafosla deyir:
- Mənim dostum da (humanitar məsələlər üzrə müavinin adını çəkir) ayrı cür oğlandır, istedadlı adamlar həmişə fərqli addım atırlar.
Arvad üstünü vurmur.
Aradan bir müddət keçir, göndərilən ərzaq yeyilib qurtarır. Arvad evə ərzaq almaq üçün ərinə siyahı yazıb verəndə şairin yadına düşür ki, göndərilən pay-püşə görə humanitar məsələlər üzrə müavinə zəng vurub ona quru “Sağ ol” da deməyib. O, telefonda qeyri-adi hədiyyəsinə görə humanitar məsələlər üzrə müavinə təşəkkür edəndə qarşı tərəfdən gülüşqarışıq səs gəlir:
- Sənətkar, orijinallığı təkcə şairlər eləmir. Bu hədiyyələr rayonda barmağını mənə tuşlayıb oxuduğun şeir var idi ha, “Humanitar yardımı torba-torba udur o”, bax, ona cavabdır. Qaçqınlar üçün gələn humanitar yardımlardan üç qutu sizin üçün qoydum ki, dadına baxasınız.
Sənətkar eşitdiyini zarafat hesab edib deyir:
- Ola bilməz.
Telefondan cavab:
- İnanmırsan qutuların üstünə bax, orada ingiliscə “Humanitar yardım” yazılıb.
Qrafoman telefonu qapayıb arvadından soruşur:
- Öz rayonumuzdan axırıncı dəfə gələn payların qutularını atmamısan?
Arvad dərhal cavab verir:
- Bir qutuya boş bankaları yığmışam, balkonda şkafdadır, qalanlarını tulladım getdi.
Şair balkona çıxıb şkafı açır və qutunun üstündəki yazıya baxır. Orada ingiliscə belə yazı görür: “Humanitarian help”
O, əvvəlcə duruxur, üşənir, qaçqınların boğazına şərik çıxdığı üçün az qalır güzgünün qabağında öz cəmdəyinə tüpürsün, sonra tezcənə toxdayıb, mırıldanır: - Bu da həyat məktəbinin növbəti dərsi ...
Axı, indiyə qədər “humanitar yardım” kəlməsi onun üçün mücərrəd anlayış idi. Artıq bildi ki, bu, nəmənə şeydir, hər qaçqın ailəsinə verilən humanitar yardımın tərkibi nədən ibarətdir, dünyagörüşü və təcrübəsi artdı. Qələm yoldaşlarının çoxu humanitar yardımın üzünü görməyib. Odur ki, qələmi götürüb şeir dəftərində “Humanitar yardımı torba-torba udur o” misrasında belə bir dəqiqləşdirmə aparır: “Humanitar yardımı qutu-qutu udur o”.
Bir taxtabaş ədəbiyyat dəllalı var, ədəbi mühitdə kimdən xoşu gəlmir, kimə paxıllığı tutur, onun haqqında çürüntü iyi verən yazılar yazır. O, dostuma da bir məqaləsində papaq atıb və yekə-yekə yazıb ki, . . . . . . . . ədəbiyyatdan min kilometr uzaqdır.
Dostum gülə-gülə onun barəsində deyirdi ki, yazısında “Biz (bunun arıq canına “biz” deməyinə baxın) qoyun deyilik” (yəni, hər şeyi başa düşürük) cümləsini işlədən bu quzubala qanmırmı ədəbiyyatın sahəsi Yer kürəsinin ərazisindən böyük ola bilməz. Dünyada bir neçə məsələn, Paris, London, Moskva, Tokio, Pekin, Nyu-York, lap elə Orxan Pamuk abinin yaşadığı İstanbul kimi ədəbiyyat paytaxtları varsa, onda şərqdən, qərbdən, cənubdan yaxud şimaldan bu mərkəzlərdən min kilometr uzaqda olmaq heç də bəd deyil. Rəhmətlik Nəsibə Zeynalova demişkən, bu fıştırıngə, ha-ha-ha... özü də bilməyə-bilməyə mənim xeyrimə danışıb.
Kim nə deyir desin, bütün istedadsız adamlar öz güclərinə yaxşı bələddir. İstedadlı həmkarlarının yanında özlərini əməlli-başlı yığışdırırlar. İş dərinə düşəndə sivişib aradan çıxırlar. Əvvəllər kim idi bunun kimiləri sayan? Heç mötəbər məclislərdə onlara söz verərdilər? Olsa-olsa, ədəbi görüşlərdə tamaşaçı qismində ilan başı kimi başlarını qovzayıb alaca gözlərini parıldadardılar. Onda da, əlbəttə, arxa sıralarda... Beş-altı ildən bir ölüm-zülüm arıq, boz-bulanıq bir kitab çıxartdırsalar da, it dəftərində adları yoxdu.
Qəhrəmanım iyirmi il qabağa qədər xeyli qıpıq gəzirdi, məclislərdə çox irəli durmazdı. Sonradan dili çıxdı, özünü açıb-daradı. Doxsanıncı illərdə ara qarışıb məzhəb itəndə, necə deyərlər, həsənsoxdu dəyirmanına çevriləndə, bu və bunun kimilər özlərini atdılar ortalığa. Təsəvvür edin, 20 yanvar faciəsi ən yaxın qanlı tarixdir, Xocalıda qırılanların qəbri soyumayıb, Şuşa, Laçın əldən gedib, Moskva televiziyaları Azərbaycana nifrin yağdırır, hakimiyyət iflic vəziyyətdədir, mitinqlərin ardı-arası kəsilmir, bayraqdar Elman Türkoğlu meydan sulayır, hərki-hərkiliklər adamı göz açmağa qoymur, gözədəyən yazıçıların çoxusunun əli qələmdən soyuyub, nəşriyyatlar, jurnallar başlı-başına qalıb, dərə xəlvət, tülkü bəydir. Belə vurhavurda vaxtilə kitab çap etdirmək arzuları gözlərində qalmış keçmiş uğursuz qələm sahibləri - indiki bəzi prokurorlar, icra başçıları, polis rəisləri, baş həkimlər... ciblərinin pulu ilə kərpic-kərpic kitablar nəşr etdirməyə girişiblər. Növ-növ qrafomanlar, Ermənistandan, Qarabağdan qaçqın düşmüş aşıqlar, ara şairləri də yan-yörəsinin hesabına kitab bağlatdırmaqla onlarla yarışırlar.
Ancaq belələrinin yenə də şansı gətirməmişdi. Çünki keçmiş SSRİ respublikaları kimi Azərbaycanda da kitab satışı şəbəkəsi dağılmışdı, bazar ölmüşdü. Çap etdirdiyi kitablar qrafomanların əlində qalmışdı. Nə qədər dosta, qohuma, qonum-qonşuya, tanış-bilişə paylasalar da, kimlərəsə üz vurub matahlarını sırısalar da, şöhrətlənə bilmirdilər.
Səhv etmirəmsə, 1999-cu, ya da 2000-ci ilin ortaları idi. Gecə şirin-şəkər məxluq mənə zəng etdi. Salamdan sonra – Qəzəbliyəm! – dedi.
- Niyə? - səbəbini soruşdum.
- Qoy sənə bir şeir oxuyum, onda bilərsən.
O, gələcək kitabına sponsor kimi baxdığı bərkgedən nazirə həsr etdiyi cox uzun bir şeir oxudu. Sonra dedi: Dünən bu şeiri Yazıçılar Birliyində Mirzə Qabilə oxumuşam. İthaf barədə fikrini soruşanda o, mənə nə desə yaxşıdır? Deyir ki, şeirin zəifdir, həm də yaltaqlığın da bir həddi olmalıdır. Belə də yox də...
Özümdən çıxmadım? Dedim ki, Mirzə, əvvəla, mən bu şeirimlə görkəmli dövlət xadiminə şair münasıbətimi bildirmişəm, ikincisi də, bu yaltaqlıqdırsa, niyə qabaqda gedənlər arxada qalanların yaltaqlanmağının da paxıllığını çəkirlər? Peşəkar yaltaqların ucbatından bizim kimi həvəskar yaltaqlar əllərini tərpədə bilmirlər. Lap tutalım, cızığımdan çıxmışam. Mən cavan deyiləm ki, xırda-xırda, başıörtülü yaltaqlanam? Yetmişi haqlamışam. Qulağımın dibindən halva iyi gəlir. Sizə nə var ki?.. Havayı əlinizi ağdan qaraya vurmursunuz! Ancaq mən əlli ildir minnətsiz qələm çalıram. Özüm iqtidardan ola-ola müxalifətçi kimi yaşayıram.
Həmsöhbətimin şair Qabillə belə sərt danışdığına şübhə etdiyim üçün soruşdum:
- Bəs Qabil müəllim nə cavab verdi?
Dostum dilləndi:
- “İthaf şeirinin düşər-düşməzi olur” dedi və təsbehini çevirə-çevirə çıxıb getdi.
- Nə demişdi, demişdi, gərək ustadın xətrinə dəyməyəydin, ustad şilləsindən inciməzlər, - onun qəzəbini soyutmağa çalışdım.
O, dərhal soyudu, axı, həlim adamdır.
- Hə, düz deyirsən, bir şeirə görə ustadın üzünə ağ olmaq nankorluqdur. Sabah ondan üzr istəyib könlünü alaram.
Sonralar bu əhvalata görə dostum şair Qabilə iki dəfə üzrxahlıq eləyir. Bir mənimlə telefonda danışdığı axşamın ertəsi günü, bir də nazirə göndərdiyi ithaf şeirə cavab çıxmayandan sonra. Hətta həmən nazirə belə bir qəzəbli teleqram da vurur: “Şeirimdə Sizə yaltaqlandığım üçün Sizdən artıq dərəcədə üzr istəyirəm!”
Sizə deyim ki, qardaşağam cəsarətsiz adam deyil, danışdığına görə cavanlıqda, yaşadığı kənddə şair kimi ad çıxaran vaxtlar bir dəfə kolxoz sədri ilə sözləri çəp gəlib, hətta süpürləşiblər. Kolxozçular baxa-baxa gənc şair kolxoz sədrinin üstünə çımxırıb: “Çox hoppanıb düşmə, sən kolxozçunu alçalda bilərsən, şairi yox!” (Əsl dissident sözüdür.)
Kolxoz sədri onu kepezedə on beş sutka yatırtsa da, şairi sındıra bilməyib. O, sədrə mənən, fikir verin ha, mənən qələbə çalıb. Amma həmən vaxtdan anlayıb ki, şairinki sözdür, qol gücünə arxalanmaq onluq deyil.
Bu hadisədən on-on beş il sonra o, bir dəfə şeirini qoltuğuna vurub “Azərbaycan gəncləri” qəzetində işləyən şair Əliağa Kürçaylının yanına gedir. Əliağa Kürçaylı onun şeirlərini bəyənməyib geri qaytarmaq istəyəndə aralarında portlaşıqlıq düşür. O, deyir, bu deyir, axırda iş böyüyür, özünü cilovlaya bilməyən Kürçaylı yeni müəllifin üzünə yağlı bir şillə yapışdırır. Şairin şairə əl qaldırması dostumun qanadlarını qırır, boğazını qurudur. Qələm yoldaşına bircə bunu deyə bilir: “Sən şilləni mənim yox, Azərbaycan poeziyasının üzünə vurdun!” və başını qoltuğuna vurub çıxıb gedir.
Belə bir əhvalat da olub: Düşəndə bunun hesabına araq, çaxır vuran az-çox tanınmış badəpərəst şairlərdən biri (ölməsəydi, adını çəkərdim) dostumu hər görəndə deyirmiş ki, sən böyük şairsən. Bir dəfə də o, dediyini deyəndə . . . . . . . . kimi yumşaq adam özündən çıxır, nə çıxır: - Bura bax, ey, mənə doqquzluq gəlmə, özüm yaxşı bilirəm ki, böyük şair deyiləm. Yox, əgər sən məni böyük şair hesab edirsənsə, bunu bir qəzetin küncündə yaz. Müsahibələr verəndə, çıxışlar eləyəndə başqalarının böyüklüyündən dəm vurursan, məni görəndə mənim. Adam kişi olar! Bu gündən səni döşdən ayırıram. (Necə ki, ana uşağını döşdən ayırır.) Daha sənnən oturdu yoxdu. Arağı zəhərə döndərirsən. Badəmiz toqquşanda cingiltisi başıma düşür. Aqil Abbasın söyüşü sənin dediyin sağlıqdan şirindir. Get!
Dostum cavanlıqda yeddi-səkkiz il Neft Daşlarında fəhlə, buruq ustası işləyib. Dənizin dəymədüşərliyindən, Neft daşlarından, qəhrəman neftçilərdən, qara qızıldan, estakadalardan, mazuta bulaşmış qağayılardan, balıqların kilkəsindən tutmuş nərəsinəcən çoxundan, növbə gəmilərindən və vertolyotlarından bol-bol şeirlər yazıb. Fəhlə-şair olub. İstehsalatda çalışa-çalışa qiyabi Universitetin kimya fakültəsini bitirib. Daha sonra ədəbi mühitə yaxın olmaqdan ötrü dənizdən quruya çıxıb. Xeyli müddət Neft texnikumunda müəllimlik edib, dərs deyib. Hətta çalışdığı tədris ocağında ədəbiyyat dərnəyi təşkil edib. Deyilənə görə, o zaman ədəbi jurnalda işləyənlərdən birinin uşağını texnikuma düzəldibmiş. Bir dəfə şeirlərini dəstələyib həmən adamın üstünə gedir ki, əsərlərinin çapına kömək etdirsin. Jurnal əməkdaşı şairin şeirlərini gözdən keçirdib “zəifdir” deyə geri qaytaranda bu, pipiyini qızardır:
- Ərkim olmasaydı, qapına gəlməzdim. Noolsun, şeirlərim zəifdir, sənin uşağın da zəif idi də...
Siz elə bilməyin ki, bizim cənab üz vurub zorla zəif şeirinin çap olunmasına nail olmaq istəyirmiş. Yox! O, sözünü deyirmiş, həmkarının dəyişkən prinsiplərini lağa qoyurmuş. Yenə də deyilənə görə, nə qədər ki, həmən adam o jurnalda işləyib, dostum çap olunmaq üçün ora üz tutmayıb. Əlbəttə, acığa yox, qəlbi sındığı üçün. Bu barədə də məndən başqa heç kəsə heç nə deməyib. Mənə də giley kimi deməyib, sözgəlişi eşitdirib, ürəyində qalmasın deyə... Axı o, qarşıdurmanı, dedi-qodunu sevmir.
Yazıçılar Birliyinə arabir gedənəm, macal tapmıram. Bir gün ürəyim istədi, bu doğma ocağımıza üz tutdum. Binanın bayır qapısından içəri girəndə gördüm ki, çox sakitlikdir, “qu” desən qulaq tutular. İkinci mərtəbədən də qalxdığım pilləkənə səs gəlmirdi. Üçüncü mərtəbədən keçib, “Azərbaycan”, “Ulduz”, “Qobustan” jurnallarının redaksiyaları yerləşən dördüncü qata baş vurmaq istəyəndə Natəvan klubunun qarşısındakı dəhlizdə tanış səs eşitdim. Bu, onun səsiydi. Düşündüm, yəqin klubda tədbir var. Klubun diyircəkli qapısını aralayıb içəri boylananda əlim üzümdə qaldı. Səsin yiyəsini tanımağına düzgün tanımışdım, bunda qeyri-adi bir şey yox idi. Qeyri-adı olan o idi ki, hərif boş salona şeir oxuyurdu. Həmişəki həvəs və coşqunluqla. Mən barmaqlarımın ucunda sakitcə salona girib əyləşdim. Deyəsən, şeirin son bəndlərinə gəlib çatmışdım. Çünki mən oturandan sonra cəmi ikicə bənd oxundu. Şeir bitsə də tribun tribunadan düşmədi. Elə oradanca mənimlə salamlaşıb hal-əhval tutdu və ah çəkib kövrək halda dedi:
- Mirzə, Yazıçılar Birliyinin binasını təmirə dayandırırlar. Allah bilir bu şoğərib təmir haçana bitəcək. Görəsən üstündə müqəddəs şəxslərin imzaları olan bu tribunada çıxış etmək mənə bir də qismət olacaqmı? Bu yaşda adamın ömrünə çox da etibar yoxdur. Məni dəmdə saxlayan Natəvan klubu idi. Axı, mən hər gün, günaşırı, orda-burda olanda ən azı həftədə bir dəfə bu tribunaya çıxmağa öyrəşmişdim. Beş gündü Bakıda yoxdum. Bayaq binaya girmişəm, görürəm ki, lələ köçüb, yurdu qalıb. Anar müəllimin katibəsi dedi ki, jurnallar Tərcümə mərkəzinə və “Azərbaycan” nəşriyyatına köçüblər. Qalxdım bura, ürəyimin başı açıldı. - O, dalbadal bir neçə ah çəkdi və sözünə davam etdi:
- Ömrümdə birinci dəfə idi ki, boş salona şeir oxudum.
- Bəs mən? – özümü ortalığa atdım.
- Sənə qədər iki şeir oxumuşdum, sən üçüncüsünün axırına çatdın.
Onun tanış quru, tapdaq üslubunda sözü uzatdım:
- Deyirlər divarların da qulağı var.
- Yalan sözdür. – O, müdrikliyə keçdi. – Divarların qulağı yoxdur. Varsa da, kardır. Onlar səsimi eşitmədi. Mən bu məşhur salonda bir zamanlar çıxışlar etmiş böyük ustadların ruhu qarşısında oxuyurdum o şeirləri.
. . . . . . . . sonuncu dəfə ah çəkib tribunadan endi və biz qol-qola girib binadan çıxdıq. Məndən ayrılarkən dostum dedi:
- Mirzə, çətin olacaq!
Onun arxasınca baxa-baxa düşündüm ki, doğrudan da, bu kişi üçün çox ağır olacaq. Qeyri-müəyyən müddətə onun ədəbi mühitlə, oxucularla əlaqəsi kəsilirdi, qələm dostları ilə görüş yerini itirirdi. Hara getsin, kiminlə ünsiyyət qursun? Hərənin öz işi-gücü, dərdi-səri... Qapı-qapı gəzən deyil ki... Biri elə köhnə dostu Əjdər Ol. Anadan qaş-qabaqlı doğulub. Heç vaxt işi qurtarmır. Bilməmişdik, bunun əsnəyib gərnəşməyi də dövlət əhəmiyyətli məsələ imiş. (Yeri gəlmişkən, işdə haçan telefonda ona rəsmi, quru cavab verirəm, tezcənə sağollaşıb dəstəyi qoyur. Onu xoş dindirəndə isə, uşaq kimi sevinib deyir: “Nə yaxşı, şair vaxtına düşdüm, nə qədər ki, məmurluğun tutmayıb, bir az dərdləşək!” Və başlayır, nə başlayır...) Bakıda isə, demək olar ki, ədəbi yığıncaqlar, görüşlər keçirilmir. Sovet dövründə heç olmasa Bədii ədəbiyyatı təbliğ bürosunun, “Bilik” cəmiyyətinin xətti ilə respublikanı eninə-uzununa gəzirdi. Pulu pul idi, gəzməyi gəzmək. Bakıda tək-tük kitab mağazasına öz əlilə qoyduğu kitabları da satılmır, vitrində dişi ağara qalıb. Bəzən tanış-bilişlərini görüb təzə kitabından söz salanda kimsə etika xatirinə “O kitabı necə tapmaq olar?” - deyə soruşursa, bu, məsələn, “Akademkitab” mağazasını nişan verir. Qarşısındakı “Yolumu ordan salıb mütləq kitabınızı alaram!” deyəndə dostum içində yüngülvari forslanır və həmsöhbətindən ayrılıb küçədə şax-şax yeriməyə başlayır. Aradan bir müddət keçəndən sonra maraq üçün gedib satıcıdan kitabından neçə nüsxə satıldığını soruşur, məlum olur ki, kitabları mağazada necə qoyulubsa, elə də qalıb, onlara əl vuran olmayıb. Siz elə bilirsiniz qarşınızdakı bu və ya buna oxşar hadisədən pəjmürdə olub, sınır? Əsla! Belə kövrək və şairanə məqamlarda o, sələflərini - şeirləri satılmayıb əlində qalan Məhəmməd Hadini, nəinki şeiri, hətta bişirib xırd eləmək istədiyi sabununa da yaxın durulmayan Mirzə Ələkbər Sabiri xatırlayıb təskinlik tapır. O boyda kişiləri çərlədib öldürdülər. Axırı nə oldu? Onlar küllü-kuf oldular, ancaq dəyərli söz sahibləri əbədi yaşadı. O, acığını qələm-kağızdan çıxır. Dünyada şeir yazmaqdan yaxşı nə iş ola bilər?
Bu adam yazmaqdan başqa həm də kitab oxumaq xəstəsidir. Ona avtoqrafla bağışlanan bütün kitabları oxuyub özündə saxlayır. Birini də atmaz. Kimdə haçansa çıxmış kitabından son nüsxə qalmayıbsa və o adam həmən kitabdan . . . . . . . . yə hədiyyə veribsə, utanmadan qələm dostuna müraciət edə bilər. Yeri düşmüşkən, görün mənim başıma bir dəfə nə gəlib? Bu gözəl insan ona bağışladığım kitabı metronun basabasında əlindən salıb itiribmiş. Ertəsi gün qarlı havada büdrəyə-büdrəyə, sürüşə-sürüşə gəlib məndən hədiyyə kitabın dublikatını aldı. Dediyinə görə, bu hadisəni gündəliyində də qeyd edib. Ancaq biz qələm dostları onun kitablarını göz-bəbəyimiz kimi qoruyuruqmu? Ay-hay!
Bayaq “gündəlik” dedim, fikrim onun gündəliyindən oxuduğum bəzi səhifələrə getdi.
Həmən gündəliyə son əlli ildə onun görüşdüyü, münasibətdə olduğu bütün adamların adı düşüb. Özü də zalım oğlu gününü bütün təfərrüatı ilə gündəliyə köçürür. Görəsən, kimin üçün yazır o bunları? Onun yazdıqlarını axıra qədər oxumağa hövsələsi çatan olacaqmı? Axı, bu gündəlik dəvəçatladandır. Gəlin, onun gündəliyinin bir gününə baxaq.
“14.04.87. Səhər saat 630-da yuxudan oyandım. Özümü gümrah hiss edirdim. Dan yeri qızarmışdı. Yuyunub yazı masasının arxasına keçdim. İki şeir yazdım. Elə qələmi təzəcə yerə qoymuşdum ki, Zili xanım (arvadının qısaldılmış adı) gülərüzlə içəri girib, bir stəkan pürrəngi çay gətirdi”...
Səhifəni çevirirəm. “Metroya minəndə şair Səyavuş Məmmədzadəyə rast gəldim. İki stansiya eyni istiqamətdə getdik. Sonuncu kitabımı “Dostum Məmmədzadəyə, Özü, sözü sadəyə” avoqrafı ilə ona bağışladım. Sabah günorta onun işlədiyi redaksiyada görüşmək üçün vədələşib ayrıldıq. Ayrılanda onun son sözü bu oldu: “Gələrsən, bir partiya şahmat da oynayarıq! ”
Dördüncü səhifənin orta abzasını oxuyuram. “Poçt şöbəsinə gedib ötən ayın elektrik pulunu ödədim”.
Yeddinci səhifənin axırıncı cümləsi: “Gecə saat 1100-dir, yatmaq vaxtıdır”.
Bu da bunun gündəliyi. Bu, təkcə gündəlik deyil, həm də saatlıqdır, dəqiqəlikdir, hətta bəlkə anlıqdır. Axı, belə xırdaçılığın kimə nə dəxli var? Gündəlik görməmişik? Günə, həftəyə, bəzən aya bir-iki, üç-dörd samballı cümlə, maraqlı həyat müşahidəsi...
Rus şairəsi Marina Svetayevanın “Praqa cəngavəri” şeirinin iki misrası belədir:

“Ya tebe po rostu,
Prajskiy rıtsar!”

(“Boyum boyuna yaraşır,
Praqa cəngavəri!”)

Şairə Praqa şəhərində cəngavərə qoyulmuş heykələ baxarkən bu misraları pıçıldayıb. Nəsə həmişə mənə elə gəlib ki, sevgilisi ilə, əri ilə boyları biri-birinə uyğun gəlməyən və bunu ürəyinə salan birisi yaza bilər belə şeiri.
. . . . . . . . ni də çox narahat edən bir məsələ var – unudulmamaq, şair kimi tarixdə qalmaq. Özü yaddan çıxsa da, heç olmasa bir-iki şeiri ədəbiyyat tarixinə düşsün. Ədəbi keçmişimizdə belələri az deyil. Bəlkə elə buna görə də o, ömrü boyu vurnuxub, özünü oda-közə vurub, bütün yaradıcı adamlara yaxşı olub, heç bir yığıncağı buraxmayıb, canına cəfa basıb şəkilə düşəcək, lentə, yazıya alınacaq görüşlərə tələsib. Şeirlərini hara gəldi səpələyib, yəni baxmayıb bu jurnal, bu qəzet tanınır-tanınmır, satılır-satılmır, hansı məzhəbə qulluq eləyir. Kimdir gələcəkdə onun şəklini kollektiv fotodan kəsib atan? Kimdir o ümumi təsvirdə görünməsin deyə videolenti korlayıb şikəst eləyən, yaxud saxtakarlıq edib hər hansı tədbirdə çıxış edənlərin qəzet məlumatında gedən siyahısından onun adını çıxardan? Bunlar kimin nəyinə lazımdır?
Sonuncu kitabım çıxandan üç-dörd ay sonra dostum mənə dedi:
- Mirzə, sən niyə yeni kitabının təqdimatını keçirmirsən? İndi yerindənduran təqdimetmə mərasimi düzəldir.
Qımışdım:
- Buna nə ehtiyac? Onsuz da kimləri ki, kitabımın təqdimatına dəvət etməyə ərkim çatır, onlara mərasim olmadan da kitab göndərirəm. Dost-tanışa artıq əziyyət vermək nəyə gərək?
Dostum:
- Bəs tarix? Təqdimat mərasimi təkcə kitab paylamaq üçün deyil ki... Orada təbliğ olunursan. Sonra da qəzetlərə müsahibə, çəkiliş, avtoqraf yazmaq...
- Boş ver!
- Bilirsən, məşhur bir siyasətçi nə deyib?
- Nə deyib?
- Deyib ki, əgər bir yığıncağa dəvət edilmişəmsə, orada çıxış etməliyəm, çıxış etmişəmsə, o çıxış videolentə çəkilməlidir, çəkiliş aparılıbsa, efirdə göstərilməlidir, əgər saydıqlarım olmayacaqdısa, mən elə tədbirə nə üçün getməliydim?!
- O, siyasətçidir.
- Biz də şairik. Bilirsən “Quran”da şairlər haqda nə deyilir?
- “Quran”da deyilir ki, peyğəmbərlərdən sonra şairlər gəlir.
- Öz aramızdır, peyğəmbərlər də siyasətçi olub də...
Heç görmədim ki, bu kişi kiminsə dalınca yaman danışsın. Mən də millətimin oğluyam, boynuma alıram ki, boşboğazlığı sevirik, çənədən sazıq. Yerli-yersiz, dəxli oldu-olmadı hüdüləyib tökürük. Çərənçilikdə, söz içindən söz çıxartmaqda, deyiləni ora-bura yozmaqda bizə çatan olmaz. O ayrı söhbətdir ki, qeybət bizim millətin stresini götürür, eynini açır, ancaq hər şeyin bir həddi olsa yaxşıdır. Düzü, dalımca danışanlar öz millətimdən olanda qorxmuram, bilirəm ki, dedikləri elə orada da qalacaq. Ancaq, Allah eləməsin ingilis, yəhudi, rus... qeybətini qırsın, elə olsa, bil ki, işin şuluqdur, dediklərini eləyəcəklər.
Qrafomanın əlindən fərli bir iş gəlməsə də, dilinə yiyəlik eləyə bilir, artıq-əskik danışmır. Tutaq ki, xalq şairi F.Qocadan TV-də cavan bir qız müsahibə götürür və sonda ondan xahiş edir:
- Fikrət müəllim, bəlkə sevgi haqda bir şeir oxuyasınız.
Şair gülümsəyib batıq səslə cavab verir:
- Qızım, bu səslə sevgi şeiri oxumazlar.
Ertəsi gün Fikrət Qocanı gözü götürməyən, paxıllıqdan içi qurum bağlamış beş-altı nəfər badə arxasında bu mükaliməni lağa qoyur.
Biri deyir: (vaxtilə dost olub, hətta kitablarının birinə ön sözü F.Qoca yazıb)
- Fikrətə deyən gərək, o batıq səslə yuxarılara yarına bilirsən, sevgi şeiri oxuya bilmirsən?
O birilər də ona züy tuturlar.
Ancaq dostum heç vaxt belələrinə qoşulmaz. Hətta tənqidçi Tehran Əlişanoğlu onun şeir kitabına ön söz yazmaqdan imtina edib sözünü yerə salanda incimədi. Yazmır, yazmasın, canı sağ olsun! Əgər fors eyləyirsə, bilsin ki, o forsdan bizdə də var. Vaxtı yoxdursa, o başqa məsələ. O, yazmaz, Vaqif Yusifli yazar. Necə ki, yazdı. Özü də bircə gecəyə. Vaqif də yaxasını qırağa çəksəydi, Nizami Cəfərova üz vuracaqdı. Nizami qızıl kimi oğlandır, kim üstünə gedirsə, qəlbini qırmır, ağına-bozuna baxmadan bir ucdan hamısının kitabına qəşəng ön söz yazır. Çünki, xeyirxahdır. Xülasə...
Bir dəfə onunla üz-üzə oturub çay içə-içə söhbət edirdik. Zalım oğlu adama elə huş-guşla qulaq asır ki, danışdığından həzz alırsan. Söhbət gedib 1954-cü ilə çıxdı. Eşitdiyim bir əhvalatı ona danışmağa başladım. Həmən ildə Səməd Vurğun öz qara maşını ilə bizim qəsəbəyə gəlibmiş. O, qamış zavodunun direktoru, dostu Əhəd kişini götürüb ova gedəcəkmiş. Zavodun qapısında adamlar şairin başına yığışırlar. Səməd Vurğun onlarla bir az söhbət etdikdən sonra maşının yük yerini açıb ov tazısını yerə düşürdür, sonra yol çantasından arasına küftə qoyulmuş çörək parçasını çıxardıb itə atır. Tazı məşhur adamın atdığı küftə-çörəyi ləzzətlə yeyəndə qamış zavodunda işləyən Lətif kişi heyran-heyran dillənir.
- İtin olaydım, a Səməd!
. . . . . . . . Səməd Vurğun haqqında bir qatar xoş söz deyib fikrini belə tamamladı: “Biz xalq tərəfindən Səməd Vurğunun iti qədər də sevilmirik”.
Belə təvazökar kişinin xətrini necə istəməyəsən?!
Məsələn, məclisdə birinin şərəfinə sağlıq deyiləndə, görürsən xəmir kimi yayılıb gedir, istəyir tost uzandıqca uzansın. Amma neçə dəfə sınamışam, bu tamada dostumu ikicə abzaslıq təriflədi, sağ əlini qaldıracaq və onun sözünü kəsib deyəcək: “Mirzə, bəsimdi! Arağı soyutmayaq!”
Günlərin bir günü rəssam dostum Sakit Məmmədovun emalatxanasında idim. Maraqlananlar bilir ki, Sakitin emalatxanasına bitişik sərgi salonu da var. Qrafoman da hardansa hərlənib-fırlanıb buraya gəlib çıxdı. Üçümüz sərgi salonuna keçdik. Bir azdan mən rəssamın “Adəm və Həvva” tablosunun qabağında bitib qaldım. Şair dostum Sakitin bələdçiliyi ilə bütün rəsm əsərlərini gözdən keçirtdi. Sonra biz rəssamın qonaq otağında çay içəndə Sakitin əl işlərini o qədər təriflədi, rəssam döyükməyə, narahat olmağa başladı. Hiss etdim ki, tərif artıqlıq eləyir.
Qrafoman çıxıb gedəndən sonra Sakit dedi:
- Sənin dostunun deyəsən rəssamlıq sənətindən başı çıxmır. O, şəkillərə münasib məsafədən, düzgün bucaq altından baxmırdı. Mənə elə bəy tərifi dedi ki, çaşdım. Eşidib-bilən olar, ayıbdır.
Mən Sakiti sakitləşdirdim:
- O yazıq bəlkə də ömründə tərifdən inciyən adam görməyib. İnan, bilsəydi ki, tərifi xətrinə dəyib, səndən inciməzdi.
Qələm dostum haqqında bir tanınmış rəssamın fikrini yaxşılığa doğru dəyişdiyimə görə çox məmnun oldum.
Amma iş bununla bitmir. Neçə dəfə ona ərk eləyib eşitdirmişəm ki, bütün qələm sahiblərinə “istedadlı” ayaması yapışdırma! Yaxşıynan pisin fərqi var, axı? Kimə deyirsən? Bədxahlıq kimi xeyirxahlığın da qarşısını almaq mümkün deyil. Haçan, kimin yığıncağına yollanırıqsa, “Tərifləməyə gedirik də!” deyir. Amma dediyində bir həqiqət də var. Kimin məclisində ona sataşıblar? Həmişə artıq deyiblərsə də, əskik deməyiblər. Rəhmətlik Xəlil Rza tanıdı, tanımadı hər kəsə belə avtoqraf yazardı: “Xalqımın igid oğluna!” Bir dəfə bunun səbəbini ondan soruşanda məğrur şair dedi:
- O qədər xırda, boynubükük, yazıq, yaramaz, boşqabdibiyalayan görürəm ki, biri azaçıq seçiləndə ona igid kimi baxıram.
Qələm adamlarının çoxu gileylənir ki, indi hamı yazır. Mənim dostum da belə düşünür. Gəlin görək bu, belədirmi? Bu ona bənzəyir ki, xəstəxanada xəstələrə baxıb elə biləsən hamı xəstədir. Yaxud bazarı, vağzalı tünlük görüb deyəsən ki, hamı bazardadır, vağzaldadır. Ədəbi mühit də xəstəxana kimi, bazar kimi, vağzal kimi qaynayır. Burada da adamlar ət-ətə dayanıblar. Amma bunun nəyi pisdir ki? Təki yazan, yaradan çox olsun. Mən hələ görmədim ki, istedadlı yazıçı həmkarlarının çoxluğuna darılsın. Həmişə istedadsız adam rəqibdən qorxur. O, elə bilir ki, hamı onun yerini dar eləyir. Natəvan klubunda gənc yazıçılardan biri Süleyman Rəhimovu sərt tənqid etdikdən sonra qəzəblə ona deyir:
- Yaza bilmirsiniz, qələmi atın yerə!
S.Rəhimov qımışa-qımışa cavab verir:
- Qələmi atım yerə, sən götürəsən? Onu görməyəcəksən!
Yazıçı Anarın “Gecə düşüncələri”ndə bir atmacası var: “Şair Dayandoldurum”. Yəni, fəhmi, fərasəti, kəsəri dayandoldurum tüfənginə oxşayan şair. Səkkizinci sinifdə oxuyanda bir dəfə sinifimizdə güclü-zəif şagirdlərdən söz düşmüşdü. Üzümü Azərbaycan dili və ədəbiyyatından bizə dərs deyən Xanəli müəllimə tutub dedim:
- Nola, sinifimizi iki yerə bölələr, yaxşı oxuyanlar ayrı oxuya, pis oxuyanlar ayrı.
Müəllimim pıqqıldayıb güldü və məni lağa qoydu: - Bunun dağar-dağar danışmağına bax! Guya bu yaxşı oxuyandı?! Ağluva keçə yamıyım!
Dediyim odur ki, . . . . . . . . nin qrafomanlığından danışmağıma bənd olmayın, qrafomanın yekəsi elə mən özüməm. Yoxsa, taraz adam da əziz dostu haqqında belə sicilləmə yazar? Bu nə dostluq oldu ki? Belə dostluğun içinə iş . . . . . . . . .
Bu şeir bülbülü bütün qələm dostlarına “Şair!” deyə müraciət edir ki, onu da belə çağırsınlar. Təxminən on beş il bundan qabaq Semaşko xəstəxanasının qabağından üzüaşağı enirdim. Bir də gördüm arxadan lap yolpolislərifason mikrofonla “Şair!” deyə qışqırırlar. Geri baxanda yolun o üzündə lələşimim köhnə QAZ-31-ni gördüm. (Onda onun maşını vardı, sonra saxlaya bilmədi, satdı.) Dostum maşını xıxdırıb pəncərədən mənə əl eləyirdi. Yolumdan qayıdıb ərklə ona irad tuturam:
- A kişi, səsini başına atıb bizi biabır eləmə, nə şairbazlıqdır?
O, şirin-şirin gülümsəyir:
- Qoy görsünlər ki, küçədən şair keçir. Şair keçən küçə müqəddəsdir.
Mən ona ilişirəm:
- Bakıda dönə-dönə keçmədiyin küçə yoxdur, bəlkə yığışıb Hacıbala müəllimin qarşısında məsələ qaldıraq ki, bu küçələrdən birini sənin adına qoysunlar?
O, ciddiləşir:
- Vəsiyyət eləmişəm, doğulduğum rayonun dördüncü, beşinci dərəcəli küçələrindən birinə mənim adımı versinlər.
- Niyə dördüncü, beşinci dərəcəli küçələrindən birinə?
- Əsas küçələr siyasilərin adına olur. Zəmanə dəyişəndə birinci onların adları dəyişir. Yadındadır, Bakıda Leninin də prospekti vardı?
Mövzunu dəyişirəm:
- Maşınındakı bu hoqqa (səsgücləndirici) nədən ötrüdür?
- Heç həyatda səsimi qaldırdığımı eşitmisən? Yox! Bir də görürsən düşdüm ucqar bir kəndə. Başıma yığışıb boğaz çəkirlər ki, şeir oxuyum. Qoşuram mikrofonu, püləyirəm. Şair dinləyicini nəzərə almalıdır. Şeir oxunursa, aydın eşidilməlidir. Niyə boğazıma güc verməliyəm? Qoy mikrofonun boğazı cırılsın də... Otur maşına hara istəyirsən, aparım səni!
- İşin-gücün yoxdur?
- Bu da işdir də. Qələm dostumu getdiyi yerə vaxtında çatdırmaqdan savab iş ola bilər?
- Sağ ol, yolum piyadalıqdır.
- Həmişə qulluğunda hazıram!
O, maşını sürüb uzaqlaşır və yenə də məni mat qoyur. Bu kişidən incimək mümkün deyil.
Dostum, gördüyünüz kimi, öz yerini, öz gücünü biləndir. Qəti aldanıb küyə getməz. Aldanıb küyə gedənləri də ayıltmağa, ziyanın yarısından qayıtmağa çağırandır. Ötən əsrin doxsanıncı illərində sağ əlini yuxarı qaldırıb, baş, şəhadət, orta barmaqlarını birləşdirərək qurd başı füquru düzəldən və səsini başına atıb “Bizə heç kəs bata bilməz, biz bozqurddan törəmişik!” hayqırmaqla döşünə döyən və küçələrə tökülən dəliqanlılara dediyi sözləri öz qulağımla eşitmişəm: “Qardaşlar, ehtiyatlı olun, unutmayın ki, bizim totemimiz bozqurddursa, fildən, aslandan, pələngdən, bəbirdən, ikibaşlı qartaldan, əjdahadan törəyən xalqlar da var. Onların dövrəsindəyik. Güclülərə dirsək göstərib yersiz qurban getməkdənsə, ölməmək üstündür”.
O, həm kitablarının annotasiyasında, həm də mətbuatda şeirləri çap olunarkən mütləq adının böyründə “Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü” yazdırmalıdır. Ona elə gəlir ki, belə təqdimat daha təmtəraqlı və daha sanballıdır. Bax, bu da qrafomanlığın bir əlamətidir. Yetmiş yaşında yazıçının Yazıçılar Birliyinin üzvü olması kimi təəccübləndirə bilər, ay məni öldürən?! Heç İsa Muğanna bir yazısının altında və ya üstündə imzasını qoyanda Yazıçılar Birliyinin üzvü olduğunu yada salır? Heç görmüsənmi Arif Məlikovu təqdim edəndə desinlər: “Bəstəkarlar İttifaqının üzvü Arif Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” baleti...? Heç yadına gəlirmi ki, Tahir Salahovun Rəssamlar İttifaqının üzvü olduğunu xüsusi vurğulasınlar? Bu nə düşüklükdür? Gücü qələmə ver də!
Mən ona irad tutsam, bilirəm, cavabı təxminən belə olacaq:
- Mirzə, hər kəs təmsil olunduğu təşkilatı təbliğ etməlidir!
Ümumiyyətlə, haçan qızıb “Qızım sənə deyirəm, gəlinim sən eşit!” üslubunda ərklə onu qınayıram, o, cınqırını çıxartmadan axıra qədər diqqətlə məni dinləyib sonda yumşaq-yumşaq, ipək kimi işıldaya-işıldaya dillənir:
- Halıma yanıb mənə ürəkdən qəzəbləndiyinə və boğazını gücə saldığına görə, dost yolunda şəkərin və qan təzyiqin qalxdığı üçün sənə ürəkdən minnətdarlığımı, təşəkkürümü bildirirəm, çox sağ ol!
Görürsünüz o, adamı necə bağlayır?!
Bir dəfə şair Qabil bunun yanında aktyor Ağalar Bayramova deyir ki, Məmməd Arazın şeirlərini Ətağanın qəbrinə döndərmisən, arada bizdən də bir şey oxu də...
Ağalar əvvəlcə çaşır, axı onun əzbərində Qabilin xeyli şeiri var. Bəs bu nə gileydir? Fikrə gedir və birdən barmağını dişləyir. Ay dadı-bidad, şair qələm dostunun şeirlərini işə sürmək istəyir. Çünki ən azından . . . . . . . . vətənpərvər adam kimi özünü doğrultmuş adamdır. Qarabağ məsələsi qızışandan, milli azadlıq hərakatı başlayandan ta üzübəri, axır illərə kimi o, sıravi vətəndaş olaraq həmişə fəallıq göstərib. Vacib deyil ki, mütləq hərəkatın liderlərindən birinə çevriləsən. Bəyəm sıra nəfəri kimi üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirmək azdır?
1988-ci ilin 17 noyabrından - 5 dekabrına qədər uzanan fasiləsiz mitinqlərdə dostum gecəli-gündüzlü xalqın arasında oldu. Gündüz mitinqlərində iştirak etmək öz yerində, şəxsən mən o hadisələr zamanı altı gecəni Azadlıq meydanında dirigözlü açmışam. Həmən altı gecənin altısında da mikrofon söndürüləndən sonra bu patriotu meydanda azadlığın keşiyində dayanan dəliqanlılarla qol-qola gəzişən, mücahidlərlə söhbət edən, şeir oxuyan gördüm. Hava soyuq olduğu üçün səhərə qədər hamı hərəkətdə olurdu. Meydanda çatılan ocaqların tüstüsü burnumuzu-boğazımızı qurudurdu. Səhərlər hamımız his iyi verirdik. Amma baş verənlər çox maraqlı idi, damarlarımızda qan qaynayırdı. Meydanda gəzənlər pəh, nə əzəmətli görünürdü... Vallah, billah, tallah milli qürurdan böyük duyğu ola bilməz. O günlərdə meydana gətirilmiş üçrəngli bayrağın dəstəyindən yapışmaq üstə dava düşürdü. Gecə ocaqların başında adamların həmrəylik şüarları, saz, zurna, qarmon, qaval səsi, odlu söhbətlər, şirin zarafatlar adama elə xoş gəlirdi ki... Gecələrin birində dostumla yanaşı var-gəl edirdik. Birdən hay düşdü, qabaqda üç-dörd tağalaqpapaqlı gənc, arxalarında da bir hay-küylü dəstə “Yol verin, Ağasəlim qədeş gəlir!” deyə-deyə adamları yarıb ən iri ocağın başına toplaşdılar. Tağalaqpapaqlılardan biri əlində gətirdiyi taxta kətili yerə qoyan kimi meyxanaçı Ağasəlim Çıldağ şəstlə kətildə əyləşib meyxanaya başladı:


Ay can alan, can Qarabağ bizimdü,
Yan, Balayan, yan, Qarabağ bizimdü...

Üzü-gözü işıq saçan dostum həyəcanla dedi:
- Qurban olum millətimə, azadlıq uğrunda meyxanaçılar da ayağa qalxıb! Zori Balayan kimi daşnaklar mənfur arzularına çata bilməyəcəklər!
Mitinqin axırıncı axşamı da biz Azadlıq meydanında idik. Komendant saatının başlamasına hələ vardı. Amma meydan əvvəlki meydan deyildi. Adamlar seyrəlmişdi, ortada qalanlar da yorğun-arğın görünürdü, üzgün gəzirdi. Ordu meydanı tamam dövrəyə almışdı. Aydınca görünürdü ki, meydanın axır-axırıdır. Yuxarılar təşkilatçılardan mitinqin dağıdılmasını günü-gündən daha artıq təkidlə tələb edirdi. Belə vaxtda mən dostumla poeziya dərnəyindən tanıdığım Nemət Pənahlının çadırına yaxınlaşıb, qoruqçulardan ona xəbər yolladıq ki, liderlə görüşmək istəyirik. Onca dəqiqə keçməmiş Nemət gəldi. O, oturaq mitinqin ilk günlərindəki Nemət deyildi, sınıxmışdı. Öpüşüb-görüşüb mitinqin taleyi barədə danışmağa başladıq. Dostumla sözümüzün canı beləydi ki, daha bəsdir, mitinq dağılsa yaxşıdır. Nemət dinmədi. Həmin günlərdə vətənpərvərlərlə yanaşı Nemətə o qədər təxribatçı, öyrədilmiş adamlar yanaşırdı ki, onun üçün dostla-düşməni ayırd eləmək müşküldü. Bir anlıq mənə elə gəldi ki, azadlıq aşiqi bizə də öyrədilib göndərilmiş adamlar kimi baxdı. Həm də təzə söz demirdik. Yazığın qulağı bu sözləri eşitməkdən yağır olmuşdu. Sabah yenidən görüşmək ümidilə sağollaşıb, ondan ayrıldıq.
Mən altdan-üstən möhkəm geyinmişdim, fikrim gecəni meydanda qalmaq idi. Ancaq qələm dostum özünü sabahkı gecəyə saxlamışdı, şalvarı yalınqat idi, altdan dizlik geyinməmişdi. Sabah gecə Nemət Pənahlı ilə görüşəcəkdik deyə mən də (Mitinq vaxtı tapışmaq mümkün deyildi, o, yuxarıda, biz aşağıda) meydanda qalmadım, qoşalaşıb metroya sarı getdik. Səhər eşitdik ki, həmən gecə ordu Azadlıq meydanını boşaldıb.
Sonrakı hadisələrdə də dostum ən diribaş sıravi idi. 20 yanvar şəhidlərinin dəfnində o da çiynini bir tabutun altına vermişdi. Şəhidlərə qırx gün yas tutub, saqqal saxlamışdı. (Üç-dörd il əvvəl jurnalda həmən vaxt çəkdirdiyi şəkli şeirləri ilə bərabər çap olunmuşdu.)
Mən ona 1991-ci ildə Qarabağ savaşında da rast gəlmişəm. Füzuli cəbhəsində sürünə-sürünə səngərə girəndə gördüm ki, bu da əsgərlərimizin yanındadır. Biri-birimizə sarıldıq. Dostum tozun-torpağın içindəydi, tər iyi verirdi, üzünü tük basmışdı. Dediyinə görə, bir həftəydi Qazaxdan başlayaraq cəbhə xəttindədir, döyüş bölgələrində əsgərlərlə yatıb durur, onları haqq işimiz uğrunda qələbəyə ruhlandırır...
Eh, canciyərimdən o qədər danışmalı söhbət var...
Dostumun bir zamanlar xarici ölkələrə getmək arzusunun gözündə qalması harada yadıma düşsə yaxşıdır? Bayaq adını çəkdiyim Romada. Uçuq-sökük, daşları ovulmuş, iki min ilin yadigarı Kolizeydə gedib durmuşdum bir zamanlar sezarların qladiator döyüşlərinə baxdığı yerdə. Fikir məni aparmışdı, ətrafımda qarışqa kimi qaynaşan turistləri qədim romalılar kimi təsəvvür edirdim. Elə bilirdim ki, bir azdan təbillər çalınacaq, qladiatorlar Kolizeyin zirzəmisindəki dolanbac yollardan keçirilib meydana gətiriləcək və həngamə qopacaq. Məhşur boksçu Məhəmməd Əli deyərmiş ki, boks iki zəncinin biri-birilə vuruşması deməkdir. Böyür-başımda hərlənən yekəpər zənci turistlərə baxıb qladiator uydurmağa nə vardı ki...
Birdən güclü yağış başladı. Hərə başını bir daldaya soxdu. Yəqin qladiatorlar döyüşü zamanı da qəfil güclü yağış yağanda məsələn, başda Avqust Sezar olmaqla bütün tamaşaçılar bizim günümüzə düşürmüş. Bir anlıq elə hesab elədim ki, . . . . . . . . də yanımdadır, özü də bərk islanıb. Əgər o, yol yoldaşım olsaydı, Kolizeydəki qəfil yağış haqda, Romanın xarabalıqları barədə bir kitablıq şeir yazacaqdı və onları Bakıda bir-bir mənə oxutduracaqdı. Yazıq canım!..
Ötən əsrin yetmişinci illərində Vyetnamda olmuş şair Ağasəfa öz səfərindən necə ağızdolusu danışmışdısa, . . . . . . . . uzun illər Vyetnam həsrətilə yaşadı. Sovet dövləti dağılmasaydı, hökumət hesabına sosialist ölkələrindən birinə getmək yəqin, ona da qismət olacaqdı. Keçmiş olsun...
Ancaq indi o, heç bir ölkəyə can atmır. Dediyinə görə, xəyalən bütün dünyanı dolanıb, Kuba inqilabından üzübəri dünyada baş verən böyük hadisələrin hamısına şeirlə münasibətini bildirib.
Həyatımda çox badəpərəst şair görmüşəm. Hərəsinin bir cür özəlliyi olub. Eləsinə rast gəlmişəm ki, qırx il içki şüşəsinə yoldaşlıq edib, amma hələ də sirdaşı ilə düzgün davranmır. Bir az içən kimi üzü-gözü əyilir, özündə-sözündə olmur, onunla oturduğuna peşmanlayırsan, yediyini-içdiyini burnundan gətirir.
Heç kəs bu şair dostum kimi badəni şirin içə və içirdə bilməz. Onun əli dəyən dolu araq şüşəsi xüsusi qiymətə minir və həqiqətən ceyran südünə çevrilir. Adam onun məclisində lap zəhəri də araq kimi başına çəkə bilər.
Bir dəfə ona dedim:
- Vallah, səninlə içəndə arağın dadı-tamı dəyişir.
O, dərindən ah çəkib dilləndi:
- İndi araqda o şirinlik qalmayıb. Bəlkə də qocalmışam, nə bilim, ağzımın dadı qaçıb. Eh, yaxşı vuran vaxtlarımız olub. Günortadan başlanan məclislərimiz gecə yarısına qədər uzanardı. Danışardıq, poetik sağlıqlar deyərdik, şeir oxuyardıq, müzakirə, mübahisə edərdik, biri-birimizin boynuna sarılardıq, şirin xəyallara dalardıq... Əşşi, vallah o günlərin ayrı ləzzəti vardı. İndikilər kimi deyildik, didişməzdik, “can” deyib, “can” eşidərdik. O günlər yadıma düşəndə xiffətdən cızdağım çıxır. Bir dəfə növbəti məclisimizdən sonra dostumuzun biri bərk keflənib açarını itirmişdi.
- Kim? – maraqla soruşdum.
- Hövsələn olsun də, – o, üzünü turşutdu – tutaq ki, Ömər Xəyyam... heç dəxli var, əsas hadisənin özüdür, danışdığımı axıra qədər dinlə, qəhrəmanı özün tanıyacaqsan... Hə, gecədən keçirdi. Yaxşı yadımdadır, hava soyuq olsa da, göyün üzü elə aydın idi ki... Ayqarışıq bütün ulduzlar apaydın görünürdü. Deyirlər Misir gecələri belə olur. Səkkiz yaza-yaza yeriyən dostum əlini iri ulduzlardan birinə uzadıb, – Mən ora uçmaq istəyirəm! – deyirdi və qollarını quş qanadı kimi çırpırdı. Belə vəziyyətdə həmpiyaləmi tək buraxa bilməzdim.
- Qardaş, ulduzların yanına uçmaq yox, evə getmək vaxtıdır! – deyə mən dostumu taksi dayanacağına sarı sürüyürdüm...
Nəhayət, taksiyə əyləşib dostumun yaşadığı məhəlləyə gəldik. Dostum evini çaş-baş salmışdı. Mən ona kömək edə bilməzdim, buralara nabələddim. Xeyli gicələk qalandan sonra onunla divara sürtünə-sürtünə beşmərtəbəli bir binanın giriş qapısından içəri keçib, ikinci mərtəbəyə qalxdıq. Dostum qapının zəngini basdı. Bu vaxt mən daldaya çəkildim. İstəmirdim özümü göstərim. Handan-hana qapı açıldı və qapıda başı-gözü yun şalla bərk-bərk sarılı bir arvad göründü. Təzəcə hamamdan çıxana oxşayırdı, yəqin özünü soyuqdan qoruyurdu. Dostum deyəsən qadını tanımadı. Şübhə içində dili topuq vura-vura soruşdu:
- Bağışlayin, – öz adını çəkdi – burada yaşayır?
Qadın çımxırdı:
- Yox! Burada yaşamır. O, ölüb, qırxı da çoxdan çıxıb.
Dostum kövrək-kövrək dilləndi:
- Bacı, elə deməyin, vallah, o, yaxşı oğlandır, adı pis çıxıb.
Qadın qapını çırpıb örtdü.
Dostum tərəddüd içində mənə sarı baxıb dilləndi:
- Deyəsən səhv gəlmişik.
Soyuqda iki saata qədər o binanın həndəvərində hərlənəndən sonra dostumun başı bir az aynıdı. Məlum oldu ki, ev yiyəsi mənzilini düz tapıbmış. Sadəcə qadını dostum evə tez-tez sərxoş gəldiyindən qəzəbləndiyi üçün qapını onun üzünə çırpıbmış.
Bildin də, kimdən danışırdım? – o, danışdığı əhvalata yekun vurdu.
Dəqiq kimdən söhbət getdiyini ayırd edə bilməsəm də, başımı tərpətməklə “hə” dedim.
Son zamanlar tez-tez xatirələrini yazacağını deyir. O, yazmaq istədiklərinin bir neçəsini vaxtaşırı mənə danışıb. Bir qələm sahibi kimi memuar yazılarında da özünü göstərə bilməsə, onda apar qaytar. Bayaqdan gicgahını qaşıyıb dostumun danışdıqlarından heç olmasa birini yadıma salmaq istəyirəm. İlk şeirinin çap olunması, birinci dəfə həyəcanla Yazıçılar Birliyinə ayaq basması, Əliağa Vahidin onu “Kazbek” dalınca göndərməsi, Yazıçılar İttifaqına üzv olmaq üçün Osman Sarıvəllidən zəmanət alması, Neft daşlarına səyahət edən Xruşşovu yaxından görməsi, əmək qəhrəmanı neftçi Qurbanla dostluğu və sair və ilaxır...
Hə, onun yazacağı xatirələrdən biri yadıma düşdü. Təxminən otuz il əvvəl yay vaxtı o, Yeseninin Mərdəkandakı ev muzeyində şair Vladimir Qafarova rast gəlir. Canıyanan və qonaqpərvər Qafarov onu darta-darta Şüvəlana – bağına gətirir. Allah verəndən yeyib-içirlər, ordan-burdan söhbət edirlər, şeir oxuyurlar... Başları elə qarışır ki, bir də ayılırlar qaş qaralıb, axşam düşüb. Xoşbəxtlikdən qonaq evə tələsmirmiş, arvad-uşağı rayona göndəribmiş. Volodya tək, o tək. İki təkinki yaxşı tutar. Bu zaman dostum üçün möcüzə baş verir. Vladimir Qafarovun bağ qonşusu, dövrün böyük şairi Süleyman Rüstəm onların xudmani məclisinə təşrif buyurur. . . . . . . . . nin az qalır ayağının altından yer qaçsın. Əvvəlcə karıxır, dili topuq çalır, özünü qoymağa yer tapmır. Ancaq Süleyman Rüstəmin ərklə onlara qoşulması, çörək kəsməsi, onun da sağlığına badə qaldırması, şux zarafatları aranı açır. Gecə yarısı Süleyman Rüstəm çəkilib öz bağına qayıdır. Volodya qonağa yatmaq üçün yer göstərir. Sayın müsafir xoş xəyallar içində şirin yuxuya gedir. Səhər Volodyanın xırıltılı, mehriban səsinə yuxudan oyanan qəhrəmanımız ev yiyəsini salamlayıb deyir:
- Bu gecə Brejnevi yuxumda görmüşəm.
Volodya gülümsəyir:
- Hər bir vətəndaşın borcudur ki, öz padşahını yuxusunda görsün. Səni paytaxta çağırırdı?
Yuxugörən sadəlövhcəsinə cavab verir:
- Yox, o, mənə uzaqdan gülümsəyirdi.
Volodya başı ilə Süleyman Rüstəmin bağını göstərib dillənir:
- Bu xəbəri Ali Sovetin sədrinə çatdıraram!
Qələm dostları həmən günü birgə keçirirlər. Dənizdə çimirlər, özlərini günə verirlər, sonra bağda yaxşıca dincəlib dəm alırlar. Axşamüstü də şairanə süfrə... Göy-göyərti, pendir, qarpız... Qəşəngcənə sosiska qaynadırlar. Sərin pivədən vururlar bədənə... Birdən həyət qapısı ucadan döyülür və ev yiyəsi səsə sarı cumur. O, geri qayıdanda əlindəki iri məktubu və bağlamanı qonağına uzadaraq deyir:
- Bunlar sənə çatacaq! Sağ olsun Süleyman müəllimi, haqqında yuxarılara nə deyibsə, dərhal cavab göndəriblər.
Can yiyəsi məktubu və bağlamanı qəbul edir. Məktub rəsmi konvertdə imiş. Üstündə azərbaycanca və rusca yazılıbmış: “Azərbaycan SSR KP Mərkəzi Komitəsi.” Sonra dəqiq ünvan göstərilibmiş: Bakı Şüvəlan qəsəbəsi, Əzizbəyov küçəsi, 4-cü dalan, 39-cu ev, . . . . . . . .
Volodya onu qızışdırır:
- Məktubu açaq, görək sənə nə yazıblar?
Dostumun gözləri kəlləsinə çıxıbmış. Zarafat deyil, ona Sekadan məktub gəlmişdi. Bircə günün içində Süleyman müəllim onu adam eyləyib çıxartmışdı ortalığa.
O, ehtiyatla zərfi açır və dərindən nəfəs alıb Mərkəzi Komitənin blankında yazılmış məktubu oxuyur: “Hörmətli . . . . . . . . ! Azərbaycan SSR Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi Sizə yaradıcılıq uğurları arzulayır və dahi rəhbərimiz Sov.İKP MK-nın Baş katibi Leonid İliç Brejnevin “Lenin yolu ilə” kitabının yenicə çapdan çıxmış 6-cı cildini hədiyyə olaraq sizə göndərir”.
Əlbəttə, bizim qırışmal ədəbiyyatda olduğu kimi, ictimai-siyasi həyatda da əfəl idi. Şair dostları tərəfindən hazırlanmış qondarma məktubu və hədiyyəni ciddi qəbul etmişdi. Məktubun və bağlamanın həqiqiliyini təsdiq edəcək imza, poçt möhürü qətiyyən onun gözünə görünmürdü. Sadəcə o, xoşbəxt olmuşdu. Belə mühüm hadisə mütləq yuyulmalı idi. Özü də Süleyman müəllimin iştirakı ilə. Odur ki, səbəbkar araq dalınca qaçır... Araq gəlir, buna söz yox, ancaq hayıf ki, o axşam Süleyman müəllim bağda deyilmiş.
İnanın, mənim ürəyitəmiz dostum indi də bu əhvalatı böyük qürurla danışır və hər iki qələm dostuna dönə-dönə rəhmət oxuyur. Mərkəzi Komitəyə, Brejnevə, qələm dostlarının əziz xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq həmən məktubu və kitabı qoruyub saxlayır.
Memuar yazılanda bu əhvalat necə qələmə alınacaq, bilmirəm, ancaq hər halda məzmundan xəbəriniz oldu.
Görürsünüzmü, ələ-ayağa dolaşıb zəhlə tökən, onun-bunun qarasınca deyinən, boşboğazlıq edən, böhtan, şər atan, mətbuatda abırlı və istedadlı adamlara ləkə yaxan, gendən sakit görünsə də, qəfildən kəmfürsətlik edib adamın şalvarının balağından yapışacaq it kimi marıqda duran, heç yerdə özünü apara bilməyən, qansızlığı və yaltaqlığı ikrah doğuran qrafomanlardan danışmaq həvəsim yoxdur. Mənimki . . . . . . . . dir. Bu ki ədəbiyyat yolunda özünü həlak eləyir, kəpənək olub ədəbiyyatı tozlandırır, hara çatdı, hara olur-olsun – qatarda, uçaqda, gəmidə, avtobusda, metroda, taksidə, faytonda, liftdə, toyda, yasda, növ-növ xudmani məclislərdə, yığıncaqlarda, restoranda, kafedə, çayxanada, kənd klubunda, hörmətli adamların qəbul otaqlarında, kabinetlərində ədəbiyyatdan, sənətdən söz salıb təmiz ürəyi, xoş məramı, xeyirxahlığı ilə insanlara xoş ovqat bəxş etməyə çalışır, ilham pərisi, qələm-kağız buna halaldır.
Dostumun həyat eşqi aşıb-daşsa da, bildir Rostropoviçin konsertinin fasiləsində onu fikirli, donuq gördüm. Nə dedim, qırışığı açılmadı. Düşündüm insandır də, görəsən nə qayğısı var. Bəlkə də klassik musiqinin havası ağırlaşdırmışdı onu. Handan-hana o, dilləndi:
- Əziz dost, şeirin günü-gündən ucuzlaşması ürəyimi ağrıdır. Cəmiyyət şairə üstdənaşağı, yaxud yanpörtü baxır. Şişirtmirəm, doğrudan son vaxtlar ürəyim ağrı tapıb. O gün bir şəxsə zəng edib deyirəm ki, gəl görüşək, sənə təzə kitabımı verim, orada rəhmətlik dədənə həsr olunmuş şeirim də var. Gör o, mənə nə cavab verir: “Qardaş, vallah, sənin də işin-gücün qurtarıb. Neynirəm şeiri? Qaynadıb suyunu içməyəcəyəm ki...”
Yanıb-töküldüm. İyirmi il bundan qabaq şeirində kiminsə adını çəkəndə mələyə-mələyə dalınca düşürdü. Eh, gör gəlib hara çıxdıq?! Bu yandan da Rostropoviçin violonçeli. Lap ürəyimin içini eşələdi. Elə bildim ölmüşəm, maestro dəfnimdə çalır.
Dostumun ürəyində bir nisgili var. Yeganə oğlu onun yolunun yolçusu olmadı. Şeirdən-sənətdən həmişə uzaq gəzdi, dəqiq elmlərə baş qoşdu, sovet hökuməti dağılandan sonra isə dağ mühəndisliyini atıb, xırda biznesə girişdi. Elə indi də alış-verişlə məşğuldur. Həmişə atasının şəxsi kitabxanasında illərlə topladığı qiymətli bədii kitablara soyuq yanaşdı. Zalım oğlu elə bil, atasına düşməndi, uşaqlıqda tərsliyinə salıb onun şeirlərindən birini də əzbərləmədi ki, əzbərləmədi. Düzdür, oğlu bir dəfə şairlər barədə başından yekə danışıb nalayiq sözlər işlətdiyinə görə dostum ona solaxaydan bir şapalaq tutuzdurub, ancaq sonra dərhal peşiman olub. Belə fikrə gəlib ki, bəlkə də oğlu özü də bilməyə-bilməyə doğru addım atır. Axı, böyük Nizamidən bu yana bütün şairlərimiz uşaqlarını şeir yazmaqdan çəkindiriblər, istəyiblər övladları çörəkli sənətin qulpundan yapışsın. Gör Nizami babamız nə yazıb: “Şeirdən ucalıq umma dünyada, çünki Nizamiylə qurtardı o da”. Şairin şeirə həvəs göstərən oğlu Məhəmmədə nəsihətidir bu. Yəni, ay oğul, mən şeir yazdım hansı ağ günə çıxdım ki, sən çıxasan?! Yoxsa, dünyanın hər üzünü görmüş dahi bir dastançı bilmirdimi ki, həyat, zaman onunla sona yetmir, sənət aləmində birincilik dəyişkəndir, nisbidir?
Yoxsa, Mirzə Fətəli Axundov Füzuli haqqında söylədiklərini ürəkdən demişdi? O, özlüyündə şübhəsiz, ustadının qədrini-qiymətini yaxşı bilirdi. Ancaq sürü-sürü boşboğaz nəzirəçilərin, indiki dillə desək, qrafomanların acığına onların mürşüdinə, pirinə sataşmışdı ki, bəlkə sözünün bir təsiri ola, avropalıların qabağa getdiyi bir vaxtda Şərqdə baş alıb gedən söz oyunbazlığının qarşısı alına.
Bu gün dostumun tam əksinə olaraq özünün yarıtmaz şairliyindən xəcalət çəkən nə qədər qələm yoldaşlarımız var. Vaxtında ayılıb özlərinə gün ağlamadıqları üçün it kimi peşimandırlar. Dostumsa şərəfli sənətini dünya malına dəyişməz.
Axırıncı dəfə onu bu yaxınlarda görmüşəm. Səhv etmirəmsə, təzəcə rəhmətə gedən böyük qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun yeddisi hələ çıxmamışdı. Günortaya yaxın mənə zəng elədi. Uzun illər türk dünyasının güvənc yeri olmuş bir sənətkarı andıq, ölümündən üzüldüyümüzü paylaşdıq. Dostum telefonda dedi ki, gəl bu axşam görüşək, Aytmatovla bağlı sənə bir sürpriz göstərəcəyəm. Mən sevdiyim yazıçının xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq sürprizə isti-isti baxmaq istədiyimdən dərhal görüşə razılıq verdim. Telefonun dəstəyini yerinə qoyandan sonra rahatlığım pozuldu. Səbirsizliklə iş vaxtının başa çatmasını gözləməyə başladım.
Danışdığımız kimi axşam saat səkkizdə “Oskar” restoranında görüşməliydik. Getdim gördüm dostum iri akvariumun böyründə əyləşib məni gözləyir. Xeyli vaxtdı qabaq-qabağa oturmamışdıq. Görüşüb-öpüşdük. Elə bil yas yerində idi, yaman kövrəlmişdi.
- Gördün də, - dedi – kim getdi bu fani dünyadan?! Əlimiz də çatmadı onun dəfnində iştirak edək, halallaşaq. Ona yanıram ki, bu baş da – sağ əlini gicgahına qoydu – çürüyüb torpaq olacaq, elə qızıldan qiymətli baş da...
- Allah rəhmət eləsin! – astaca dilləndim və soruşdum:
- Yeməyə nə sifariş verək?
O, dedi: - Gəl bu axşamı Çingiz Aytmatova həsr edək! Eşitdiyimə görə rəhmətlik bizim Bakı düşbərəsini, qutabını çox bəyənirmiş. Soruş gör, burada düşbərə-qutab büküb, bişirirlər?
Yaxşı ki, düşbərə-qutab məsələsi asanca düzəldi. O axşam söhbətimiz ancaq Çingiz Aytmatovun əsərləri üstə quruldu. Dostum dünyada məşhur olan yazıçının hətta sonuncu əsərini də oxuyubmuş. Axırda kəmhövsələlik edib soruşdum:
- Bəs mənə sürpriz göstərəcəkdin?
Həmsüfrəm sanki bilə-bilə məni intizarda saxlayırmış və mən dillənməyincə hərəkət etməyəcəkmiş. O, əlini qoyun cibinə salıb dörd qatlanmış bir vərəq çıxardı və kağızı mənə uzadıb dedi:
- Bu Çingiz Aytmatova onun yetmiş illiyi münasibətilə yolladığım teleqramın surətidir. Oxu, gör on il əvvəl dahi sənətkar haqqında nə yazmışam!
Əlbəttə, mən daha maraqlı bir sürpriz gözləyirdim. Amma dostumun ürəyinə yaxşı bələd idim deyə məyus olmadım, əksinə, onun qədirşünaslığına “əhsən” dedim. Teleqramın mətnini də diqqətlə oxudum. Görkəmli yazıçı dostumun yazdığı yüksək sözlərin hamısına layiq idi. Çingiz Aytmatova “rəhmət” deyib ayağa durduq. Hiss edirdim ki, o, dolub. Ayrılanda dedi:
- Mən bu dünyada sevə-sevə yaşadım. Allahı, yeri-göyü, insanları, təbiəti, kitabları, badəni, gözəl duyğuları, düşüncələri sevdim. Sevə-sevə də öləcəyəm. Cavansan, yadında saxla, qulağında sırğa elə: kim ki, sevir, onun hər şeyi var, kim ki, sevmir, milyonları olsa da, lütdür.
O, gedəndən sonra xoflandım. Dilim-ağzım qurusun - öz-özümə dedim - birdən kişi ölüb-eləyər e...
2008, payız

***

Börüsoy

Rəssam Nadirin qapısı döyüldü. Nadir yarıya qədər çəkdiyi siqaretini konserv qutusundan düzəltdiyi külqabıya qoyub cınqırını çıxarmadan qapıya sarı getdi. Taxta qapı təzədən döyüldü və çöldən Börüsoyun səsi gəldi:
– Nadir! Nadir!
Nadir Baksovetin qarşısındakı Mirzəbəyovun beşmərtəbəli binasının mansardında yerləşən emalatxanasına hələ gözlüklü-zadlı ala-babat bir dəmir qapı qoydura bilməmişdi. Bu, biçarənin yaralı yeriydi. Ələngə qapıya nə etibar?! Həmişə xoflanırdı ki, günlərin birində gəlib onun nəyi var silib-süpürüb aparacaqlar. Ona görə də havalar xoş olanda gecəsi-gündüzü emalatxanada keçirdi.
Nadirə mərhəm olanlar bilirdi ki, Nadirin qapısını döyüb səs çıxarmasan, qapını açan deyil. Çünki bəzi yaramaz tanışları Nadirin üzüyumşaqlığından istifadə edib hərdən onun yanında sallanıb otururdular və onu işindən-gücündən eləyirdilər.
Börüsoy havayı «Nadir, Nadir» demirdi.
Nadirin əvvəlcə qapını açmağa həvəsi olmadı. Çünki, o, Börüsoyun bivec, əlindən bir iş gələn olmadığını yaxşı bilirdi. Həm də onun naqqallığı Nadiri açmırdı. Bilirdi ki, Börüsoy danışıb-danışıb qəfildən peyda olduğu kimi qəfildən də qeyb olub gedəcək. Ayrı-ayrı siyasətçilər adını siyasətçi qoyan Börüsoyun tez-tez saqqızını oğurlayıb özlərinə qoşurdular. O, gah millətçi olurdu, gah sosial-demokrat, gah da respublikaçı. Amma, Börüsoy çox saf adamdı.
Qapı bu dəfə daha əsəbi döyüldü. Və Börüsoy dörd dəfə Nadiri çağırdı.
Nadir sanki amanabənd qapısının yerindən çıxacağından qorxub «Hə, hə, gəlirəm» dedi.
Qapı Börüsoyun üzünə açıldı. Qonaq həmişəki kimi Nadirlə bərk-bərk qucaqlaşıb öpüşdü.
– Yatmışdın? – soruşdu Börüsoy.
– Yox, içəri otaqdaydım – Nadir mızıldandı.
– Səhərdən iki dəfə gəlmişəm, səni yerində tapmamışam.
Nadir ağızucu dedi:
– Ola bilər…
– İstəyirəm sənə xeyir verim.
– Nə xeyir?
– Ayın onikisi mitinqimizdir.
– Mitinqdə çıxış edim? - Nadir rişxəndlə güldü.
– Yoox! – Eynəyini düzəldən Börüsoyun üzü durulaşdı - Sənə başqa işimiz düşüb.
Nadir ürəyində dedi: «Kopoyoğlu düzünəgulu adamdı də, atmacanı da başa düşmür».
– Təcili Bozqurdun dördün beşə (yəni 4 metrin – 5 metrə) portretini işləməlisən.
O, nimdaş qara çantasını eşələyib oradan çıxartdığı bozqurdun şəklini stolun üstünə qoydu.
Nadir Börüsoyun təklifini ciddi qəbul eləmədi.
– Börüsoy, başqa söhbət elə!
Börüsoy alındı.
– Nadir, məsələ ciddidir. Mitinqin təşkilat komitəsində portreti çəkdirməyi mən boynuma götürmüşəm. Yaxşı pul verəcəklər.
Pul adını eşidən Nadir səksəndi. O, bayaq konserv qutusundan olan külqabıya qoyduğu tüstülənən siqaretini götürüb dərin bir qullab vurdu:
– Axı, o boyda portreti onikisinə çatdırmaq olmaz. Arada altıca gün var.
– Nazimlə Ağayarı da qoşarsan işə!
Nazim Nadirin qardaşı, Ağayar oğlu idi, hər ikisi rəssamdı. Börüsoy onları yaxşı tanıyırdı.
– Nə qədər verirlər?
– Üç paçka.
Nadir dərhal üç paçkanı, yəni üç milyon manatı dollara çevirdi, təxminin 600 dollardan bir qədər artıq…
– Dəfdi ki…
Rəssam Nefçalada doğulduğu üçün o tərəflərdə «çox yaxşı» mənasında işlənən bu sözdən başqa söz tapa bilmədi və çəkib kötüyünə çatdığı siqaretinin oduna təzə siqaret yandırdı.
– Beh verirlər?
Börüsoy ərklə:
– Beh mənim sözümdü.
– Heç olmasa qabaqcadan rəngin, xolstun (kətanın) pulunu versinlər.
– Qardaş, materialı sənə nisyə verirlər, bilirəm. İyirmi ilin sənətkarısan, satıcılar hamısı səni yaxşı tanıyır. Puldansa arxayın ol, başımla cavabdehəm.
– Börüsoy, neynirəm sənin yelbeyin başını?
- Bir gün mənim də başıma pul kəsərlər, onda bilərsən lələşinin kəlləsinin qiymətini.
Börüsoy hakimiyyət iddiasında pörşələnən müxalifətdə olduğuna işarə edirdi. Ancaq bu sözün Nadir üçün bir qara qəpik qədər qiyməti yoxdu. O, bilirdi ki, Börüsoy öz partiyasında mininci dərəcəli adamdır.
– Yaxşı, bəs pulu haçan verəcəklər?
– Portreti təhvil alandan bir gün sonra özüm öz əlimlə pulları sayıb qoyacağam ovcuna.
– Birdən verməsələr?
– Ürəyini buz kimi saxla!
Nadir bilirdi ki, bu sözlər Börüsoyun ağzından elə-belə çıxmır. O, haqq-hesabda düz adamdır, görünür kiməsə arxayındır.
– Yaxşı, - Nadir stolun üstündən götürdüyü bozqurdun şəklinə baxa-baxa dilləndi - görək neynirik. 12-si, allah qoysa, gəlib portreti evdən apararsan.
Börüsoy Nadirin qardaşı Nazimlə Biləcəridə bir həyətdə şərik tikdirdiyi evdə iki-üç dəfə olmuşdu.
– Bozqurdun portreti 12-si saat üçə qədər «20 yanvar» metrosunun qabağına çatdırılmalıdır, tapşırıq belədir. «Qələbə» kinoteatrına qədər portret əldə aparılacaq.
Börüsoy çox vacib adam kimi vaxt itirmədən rəssam dostu ilə sağollaşıb getdi.
Nadir üçüncü siqaretini yandırdı və təzədən şəkkə düşdü. Bəlkə heç Börüsoyun sifarişini götürməyəydi? Bəlkə özünü işə salıb? Börüsoy işi yarıtmasa, bunun günü qara olacaq. Nazim deyingənin biridir, axşam da pulu soruşacaq, səhər də, günorta da. Ancaq bir məsələ var ki, bu saat özü də, oğlu da, qardaşı da boşbekardılar. Sifariş gəlmir. Əşşi, cəhənnəmə, bekar qalmaqdansa, havayı işləmək yaxşıdır. Heç olmasa, işləyəndə başın üstündə olur. Qara-qura fikirləri götür-qoy etməkdən beynin qaynamır. Həm də plakat janrında çəkmək elə çətin deyil.
Nadir ürəyində plan cızdı: bu dəqiqə o, emalatxanadan çıxıb tanış mağazadan lazımı qədər nisyə kətan götürür və fitilləyir düz Biləcəriyə…
Evdəki rənglər bu portretə çatar. Çərçivəlik taxta da olmalıdır həyətdə. Altı günə 600 dollar. Zırıltı puldur!
Nadir tanış mağazadan xaltura iş hesab etdiyi bozqurdun portreti üçün əsil kətan əvəzinə ucuz Türkiyə bezi götürdü və özünü evə çatdırdı. İki qardaş, bir oğul evlərinin həyətində dar günbatan çağına qədər bozqurdun portreti üçün çərçivə hazırladılar, kətanı çərçivəyə bərkitdilər. Bozqurdun başını çəkməkdən ötrü ayaqaltı kimi istifadə ediləcək taxta çəlləyi də hasarın dibindən diyirlədib evin qarşısına gətirdilər. Sabah obaşdan işə başlayacaqdılar.
Səhər erkən acqarına dəstgah başlandı. Nadir bozqurdun Börüsoy verən kiçik şəklinə baxa-baxa karandaşla ağzını göyə tutub ulayan heyvanın ümumi cizgilərini cızırdı. Şərtləşdikləri kimi Nadir bozqurdun başını çəkəcəkdi, Nazim libasını geyindirəcəkdi, Ağayar isə quyruq işinə baxacaqdı. Portret iri olduğu üçün hər üçünə işləməyə yer vardı.
İki ildi onlar ortaq işləyirdilər. Həmişə əsas ağırlıq Nadirə düşürdü. Çünki, ən vacib məsələ portretin üzüdür. Qalan işlər də vacibdir, amma üz qədər yox. Axır vaxtlar Bakıda dəb düşmüşdü, imkanlı adamlar ya özləri, ya da onların adamları şeflərinin portretini çəkdirirdilər. Ona görə də o, çəkdiklərini azacıq da olsa, özü demişkən, qəşəngləşdirirdi. Məsələn, burnun donqarını bir qədər hamarlayırdı, məşşatə kimi qalın qaşları alırdı, qara dərinin rəngini açırdı, şəklənmiş qulaqları yerinə qaytarırdı, biz-biz bığlara tumar çəkirdi. Bu işləri görüb qurtarandan sonra Nazimə deyirdi:
– Hə, kostyumunu geyindir!
Nazim sol əliylə uzun, cod saqqalını tumarlaya-tumarlaya bütün portretlərə «parlamentski» kostyum geyindirib öz sözüylə desək, onların yaxalarını «originalnı» düymələrlə düymələyirdi. Əlbəttə, köynək son rəsmi dəbdə, qalstuk «prezidentski» olmalıydı.
Axırda növbə çatırdı oğula. O, şəklə şuxluq gətirirdi, yəni portreti laklayırdı.
Bozqurdun portreti üzərində iş pis getmirdi. Hər üç rəssam işi vaxtında başa çatdıracaqlarına əmindilər.
İşini bərk tutan Börüsoy altı gündə iki dəfə Nadirgilə baş çəkdi. Onun narahatlığını sezən Nadir tox görkəmlə hər dəfə ona deyirdi:
– Börüsoy, «Bozqurd» mitinqə gedəcək!
Mitinq günü «Bozqurd» mitinqə hazırdı. İki qardaş, bir oğul Börüsoyun yolunu gözləyirdi.
Günortaya yaxındı, indiyə Börüsoy gələydi gərək. Əsər nəhəng olduğuna görə onu yola salmaq tək adamın işi deyildi. Hər üçü, xüsusən, Nadir çox tutqun görünürdü. Dünən axşamdan əsən xəzri hələ səngiməmişdi. Belə havada bu boyda işi maşına qoyub aparmaq böyük riskdi.
Nadir siqaret çəkə-çəkə var-gəl edirdi. Nazim «Bozqurd»un özü çəkdiyi yerlərini gözdən keçirirdi. Ağayar balkonda çay içirdi və bir gözü yolda qalmışdı.
Onların evlərinə gələn çınqıllı yol açıqlıqda idi, yola bir toyuq çıxsaydı da, uzaqdan görünürdü. Yoldan arabir yük maşınları gəlib keçirdi. Amma, hələ Börüsoydan xəbər yoxdu. İri qoşqulu «Kamaz» darvazanın qabağında dayananda bildilər ki, Börüsoy gəlib.
Börüsoy maşından düşüb darvazadan içəri girən kimi Nadir dilləndi:
– Qardaş, gecikmirsən?
Börüsoy şeşələndi:
– Buradan «20 yanvar» metrosuna uzağı 25 dəqiqəlik yoldur. Vaxtımız çoxdur.
– Belə küləkdə bu boyda şeyi tək apara bilməyəcəksən.
– Kəndir gətirmişəm, portreti möhkəm bağlayarıq.
Börüsoyun başçılığı ilə darvazanı açıb Bozqurdun portretini «Kamaz»ın banına qaldırdılar və kəndirlə bir neçə yerdən yanlara bərkitməyə başladılar. Sürücü də onlara kömək edirdi.
Kəndirin axırıncı düyününü vuranda ləhcəsindən əsil bakılı olduğu bilinən sürücü Börüsoydan soruşdu:
– Əmiyoğu, bu şəkildəki itdü?
Börüsoy sürücüyə kəkələndi:
– Bu bozqurdun portretidir, bozqurdun. Bizim millət bozqurddan törəyib.
Sürücü xeyli təəccübləndi:
– Alə, bəs deyirdilər bəşər meymundan əmələ gəlib?
– Onu avropalılar deyib, onların əcdadı meymundur, bizimki bozqurd.
– Həri?
Börüsoy bakılı ləhcəsində kəsə cavab verdi: - Həri!
Sonra o, yolda portreti tutmaqdan ötrü «Kamaz»ın yük yerinə mindi.
«Kamaz» işə düşüb hərəkətə gəldi. Maşın darvazadan aralananda bir əlilə portretdən tutan Börüsoy o biri əlini bir anlıq rəssam qardaşlara və oğula yellətdi və yolda çala-çuxura düşüb silkələnən maşında müvazinətini saxlaya bilməyib havada olan əlilə bortdan yapışdı.
Qardaşlar darvazanı bağlayıb həyətdə siqaretə dəm verdi. Ağayar isə yenidən balkona çıxıb çayını təzələdi.
Küləyin daha da güclənməsi Nadiri heç açmırdı. Nazimlə söhbət etsə də, fikri küləkdə idi.
Aradan beş dəqiqə keçərdi, ya keçməzdi, balkondan Ağayarın səsi gəldi:
– Dədə!
Nadir hövülləndi:
– Hə, hə?
– «Bozqurd» qayıdır.
– Nöşün, balam?
– Nə bilim.
İki qardaş, bir oğul darvazadan küçəyə atıldılar. «Kamaz» fısıldaya-fısıldaya onların qənşərində xıxdı. Börüsoyun başı «Bozqurd»un cırılmış qarnından çıxmışdı. Onun həmişə taxdığı minus üçyarımlıq eynəyi gözündə yoxdu.
Börüsoy ağlamsındı:
– Peşmançılıq oldu. Portreti külək əlimdən aldı, ilişib cırıldı, onu yaxşı bərkitməyibmişik. Tez olun, kömək edin, «Bozqurd»u külək aparır, zorla saxlamışam.
Ağayar tez bana qalxdı. Köməkləşib portreti aşağı düşürtdülər. «Bozqurd» başından qurşağına qədər, təxminən iki metrə qədər cırılmışdı. Elə bil şəkli ölçüb-biçib iti bıçaqla dübbədüz kəsmişdilər.
Onlar portreti həyətə gətirib balkonun qabağında külək tutmayan yerə söykədilər.
Börüsoy başını bulayıb özünü söyürmüş kimi dedi:
– Sovxa eynəyim də düşüb sındı. Bu külək mənimçün əsirmiş.
Rəssamların matı-qutu qurumuşdu.
Börüsoy Börüsoy olmazdı axırda ümidli bir söz deməsəydi:
– Gələcəyəm, sözümüz sözdür! Mən tez özümü mitinqə çatdırım!
O, cavab gözləmədən darvazadan çıxdı və atılıb «Kamaz»ın kabinəsinə mindi. «Kamaz» həyətdən aralanandan sonra Nazim əzvay-əzvay dilləndi:
– Bəxtəvər oğlu mitinqə prisepli «Kamaz»nan gedir.
Ertəsi gün Börüsoy Nadirin emalatxanasına gəldi. Cibindən iki əlli minlik çıxarıb stolun üstünə qoydu və dedi:
– Nadir, portretin pulunu xırda-xırda verəcəyəm. Üzüm gəlmir ortada olmayan şeyin pulunu partiyadan istəyim.
Nadir bunları mənə danışanda əhvalatın baş verdiyi gündən üç ay, doqquz gün keçmişdi. O, vaxtdan Börüsoydan xəbər çıxmırdı, yəqin pul tapa bilmədiyi üçün Nadirin üzünə çıxmağa utanırdı.
 

2005
 

***

Şər Nizi

Mən kiçik S. şəhərində müstəntiq işləyən uşaqlıq dostum Şaiqə həm yolüstü, həm də atüstü qonaq olmuşdum. Onu çoxdan görmədiyimə görə fürsətdən istifadə edib onunla görüşmək üçün yoldan burulmuşdum. Burada uzaqbaşı iki saat, iki saat yarımdan artıq vaxt itirməməyi düşünürdüm. Yayın sonu olduğu üçün istilər bir qədər sınmışdı. Amma hələ də günortalar nəfəs almaq olmurdu. Ona görə də günün əyilməyini gözləyəcəkdim. Dostum məni kiçik bir restoranın yaşıl həyətinə gətirmişdi. Ağac kölgəsindəki stolun başında əyləşib ordan – burdan söhbət edirdik. Bu vaxt dostum bizdən azacıq aralıda qoyulmuş stola yaxınlaşan iki nəfərin biriylə salamlaşdı və astaca mənə dedi:
– Dön o hündür kişiyə bax, sənə onun haqqında bəzi şeylər danışacağam.
Dostumun dediyi kimi kişinin boyu çox uzundu. Arıq adamdı, yaşı yetmişi keçərdi. Macal tapıb üz cizgilərini tam görə bilməsəm də, onun sifətinin profili yadımda qaldı. Profildən yay kepkasının dimdiyi, xırda burnu, irəli çıxmış çənəsi görünürdü. Məncə onun geyimini təsvir etməyə ehtiyac yoxdur, başqa paltarda da onu görə bilərsiniz.
Dostum dedi:
– Bu kişini yadında saxla, bir gün o, sənin də qapını döyə bilər.
Onun dediklərindən bir şey anlamadığımı görən dostum söhbətinə davam etdi:
– Bilirəm qəribə adamlar haqqında olan söhbətlərin, maraqlı əhvalatların ölüsüsən. Bu kişinin əsl adı Niyazdır, burada hamı ona "Şər Nizi" deyir.
Gülümsədim. Dostum yerini rahatlayıb dilləndi:
– Niyaz uşaqlıqdan indiyəcən həmişə bu balaca şəhərdə yaşayıb. Beş-altı yaşından atadan yetim qalıb. Anası çox davakar, qarayaxa bir qadınmış, bir neçə il bundan əvvəl ölüb. Arvadın adı "Kübra" imiş, dalda hamı ona "Kobra" deyirmiş. Evləri lap köhnədən şəhər bazarının arxasındadır. Atasından ona heç nə qalmadığı üçün və məktəbdə xadimə işləyən anası ilə çox kasıb yaşadıqlarına görə uşaqlıqda Niyazın günü bazarda sülənməkdə keçib.
Niyaz elədiklərini danışmaqdan utanan adam deyil. Hərdən özü də özünə "Şər Nizi" deyir. O, mənə danışıb ki, on bir-on iki yaşı olanda bir dəfə onu bazarda meyvə oğurluğu üstə meyvəsatanlardan biri döyür. Onun qıy-qışqırığına bazarın sahə milisi Lazım özünü yetirir və zərərçəkənlə onu döyəni milis məntəqəsinə aparır. Sahə milisi içəridə meyvəsatanı xuliqanlıqda ittiham etməyə başlayır və işi böyüdüb onun haqqında cinayət işi başladacağını eşitdirir. Meyvəsatan nə qədər günahı Niyazın üstünə yıxmaq istəsə də, xeyri olmur. İzahat yazmaqdan ötrü qələm-kağız ortaya gələndə kişi əllərini yuxarı qaldırır. Müqəssir ilişdiyini görüb, bağışlanmasından ötrü yalvarmağa başlayır. Sonra sahə milisiylə meyvəsatan arasındakı xısınlaşmadan balaca Niyaz bir şey anlamır. Nəhayət sahə milisi meyvəsatanı özü dediyi kimi «cərimə edib» irişə-irişə yola salır və həmin «cərimədən» Niyazın cibinə şax bir onluq basır. Hətta bazarın ağzındakı çayxanadan bir çaynik çay gətirdir və Niyazın stəkanına xoruzquyruğu çayı özü süzüb əlini onun kürəyinə vuraraq deyir:
– Nizi bala, rahatca çayını iç. Nə qədər ki, Lazım əmin bu bazarda uçaskovudur, bir köpəyoğlunu lülüşünə alma. Kefin nə istəyir, onu da elə. Sən kişi oğlansan!
Sahə milisi papirosunu tüstülədə-tüstülədə Niyazın anasını bir qeyrətli-namuslu qadın kimi o ki var tərifləyir…
Dostum Şaiq söhbətinin bu yerində pıqqıldayıb güldü:
– Bu əhvalatı Şər Nizi təxminən bir ay bundan qabaq mənə danışıb. Söhbətin bu hissəsində o, deyirdi:
– İndiki ağlımnan düşünürəm ki, o vaxt uçaskovu Lazım anamın qeyrətindən – namusundan dəm vuranda tamam boşboğazlıq edirmiş. Çünki, anam namusunu qorumaqdan ötrü xüsusi səy göstərmirdi, sadəcə heç kəs qorxusundan ürək eləyib ona yaxın düşmək istəmirdi. Neynirdilər o qancığı…
Dostum Şaiq əllərimi çənəmə söykəyib huş-guşla ona qulaq asdığımı görüb dedi:
– Sən yeməyini ye, söhbətim uzundu.
– Yeyirəm- deyib əlimi süfrəyə uzatdım.
– Hə- dostum söhbətinə davam etdi – uçaskovu Lazım Niyazı qapıdan ötürəndə onun qulağına pıçıldayır:
– Apar pulu ver anana, sabah yox, birisigün bu vaxt gələrsən yanıma, səninlə işim olacaq.
Niyaz niyə sabah yox, məhz birisigün gəlməyin mənasını yekələndən sonra başa düşür. Uçaskovu Lazım demək istəyirmiş ki, işin ağını çıxartmaq olmaz.
Niyaz şellənə-şellənə gəlir anasının yanına. Döyüldüyünü anasına deyəndə Kübra doğrudan da kobra kimi başını uzandığı dəmir çarpayıdan qaldırıb oğluna baxır. Oğlu bilir ki, bu dəqiqə anası tumanının balağını çırmayıb cumacaq onu döyənin üstünə. Odur ki, tezcənə deyir:
– Ana, uçaskovu Lazım əmi məni döyənin sıxıb suyunu çıxartdı.
Kübranın gözlərindən çınqı çıxır:
– Döyülən ki sənsən!
Niyaz cibindən şax onluğu çıxarıb anasına uzadır:
– Bu pulu Lazım əmi verdi.
Arvad onluğu görüb yumşalır və pulu xışıldada-xışıldada soruşur:
– Lazım hansıdır, o gombul, qırmızısifət kişi?
Niyaz bic-bic gülür:
– Hə…
Arvad daha dinməsə də, Niyaz hiss edir ki, o, oğlundan razı qalıb.
Niyaz Lazımın sözündən çıxmır, birisigün alverin şıdırığı vaxtı bazara girir, ancaq birbaşa uçaskovunun yanına getmir. On-on beş gün əvvəl çırpışdırdığı bir camış böyrəyi üstə ona solaxay şillə ilişdirmiş qəssab Babaşın dükanının qarşısında əllərini belinə qoyub forslu-forslu dayanır və qəssaba tərs-tərs baxır. Qəssab Niyaza çımxırır:
– Müştərilərin gələn vaxtıdır , dükanın qabağını kəsmə, itil burdan!
Niyaz himə bənd imiş kimi xoruzlanır:
– Harda duraram özüm bilərəm, dədənin bazarıdır? Çox elə səndən ət alan var, hamı bilir ki, dana əti adına balağ ətini itələyirsən camaata.
Qəssab piştaxtanın arxasından çıxıb Niyaza sarı götürüləndə uçaskovu Lazım peyda olur. Niyaz onun zəhmindən və gözünü ağartmasından qorxub aradan çıxır. Ancaq bazarın çölündə bir qədər hərlənib-fırlanandan sonra həmin gün uçaskovu Lazımın yanına getməli olduğunun vacibliyini düşünüb, onun kabinetinin yerləşdiyi binaya üz tutur. Niyaz uçaskovunun qapısını döyüb içəri girəndə orada tamam başqa Lazımı görür. Uçaskovu Lazım dönüb olur «Lazım əmi».
– Lazım əmi, – Niyaz dillənir…
Uçaskovu Lazım onun sözünü ağzında qoyur:
– Nizi, bala, yaxşı-yaxşı yadında saxla: hər adama ilişmə, başın ağrıyar. Qəssab Babaş pis oğlan deyil, özün görəcəksən. Günortaya qədər bazarda hərlən (Yəni gör kimə ilişə bilirsən), günortadan sonra gedərsən onun yanına, ədəblə salam verərsən, o da sənin könlünü görəcək.
O gün Niyaz günortayacan üç-dörd dəfə cəhd eləsə də, özünü döydürə bilmir. Axşamüstü qəssab Babaşın yanına gedir, uçaskovu Lazımın öyrətdiyi kimi ədəblə salam verir, hətta qəssabın kefini də soruşur.
Qəssab Babaş qan ləkələri qurumuş kağız bükülüsünü ona uzadıb deyir:
– Malın qara ciyərinin yaxşı yerindəndir. Yarım kilodan artıqdır. Apar ananla yavanlıq elə.
Evdə anası Niyazı gülərüzlə qarşılayır. Axşam ana-bala ciyər qovurması yeyirlər. Ertəsi gün Niyaz uçaskovu Lazımın yanına gələndə Lazım əmi ona deyir:
– Bazarda bir nəfər çox yağlanıb, onun yağını əritmək lazımdır. İndi mən düşüb bazarı gəzəcəyəm. Sən də gendən mənə göz qoy! Hansı satıcının qarşısında ayaq saxlayıb əlimi cibimə salsam, bil ki, dediyim odur.
Uçaskovu Lazım yandırdığı papirosuna dəm verib Niyazın saçını sığallayır:
– Onun böyür-başına hərlən, elə elə ki, sənə acıqlı bir söz desin. O saat onun yeddi arxa dönənini söy-yamanla. Dalısıynan işin yoxdu. Kişiliyi çatır, qoy sənə əl qaldırsın?! Bu dəfə sənə yaxşı pul verəcəyəm. Get, işində ol!
Niyaz işini bilib adamını tanıyandan sonra hücuma keçir. Əvvəlcə hərifin satdığı kişmişdən ovuclayıb tum kimi bir-bir ağzına ata-ata piştaxtanın qabağında var-gəl etməyə başlayır. Satıcının ona baş qoşmadığını görüb daha da həyasızlaşır. Qoz kisəsindən bir neçə qoz götürüb yerə atır və balaca toplarla oynayırmış kimi ayağı ilə qozların hərəsini bir yana vurur.
Sataşılan özündən çıxır. Söyüşmə başlanır. O, Niyazı söyür, Niyaz ona ağzına gələni deyir, axırda qızışan meyvəsatan Niyazı ayağının altına salır, vur ki vurasan. Harayçılar birtəhər Niyazı onun əlindən alırlar. Ağzı-burnu qanamış Niyaz nə qədər ətrafa baxırsa, uçaskovu Lazımı görə bilmir.
Anasından və uçaskovu Lazımdan başqa üstünə getməli bir adamı olmayan Niyaz ağlaya-ağlaya evə gəlir.
Anası onu görüncə vay-şivən qoparır:
– De görüm, kim döyüb səni, Nizi, kim?
Niyaz zarıya-zarıya cavab verir:
– Mən bilmirəm, ana, Lazım əmi bilir.
Uçaskovu Lazımın adını eşidən Kübranın köpü yatır. Oğlunun özünü qəsdən döydürdüyünü başa düşüb su dalınca gedir və qayıdıb bir əlilə aftafadan su töküb o biri əlilə Niyazın üzünün qanını yuyur. Sonra uşağı çarpayıya uzadır, ancaq Niyazın sızıltısı kəsmir.
Kübra oğlunun çox döyüldüyünü görüb oturduğu yerdə əllərini dizinə çırpıb və «Qarabaxt yetim balam!», «Allah səni niyə bu günə qoydu?» deyə-deyə hönkürür.
Niyaz anasına təskinlik verir:
– Ana, ağlama, Lazım əmi deyirdi bu dəfə sənə çox pul verəcəm.
Elə bu vaxt uçaskovu Lazım Niyazigilin qapısını döyüb içəri girir. Onu görən ana-bala ürəklənir.
Kübra yarıgiley, yarışikayət dillənir:
– Ay Lazım qardaş, gör bu yetimi nə hala salıblar? Al qan içində idi. Balamın qanını öz əllərimlə yumuşam. Döyülməkdən üzü-gözü, bədəni qançır olub.
Uçaskovu Lazım fışıldayır:
– Məni rəis çağırmışdı. Bazarda olmadığımı görüb uşağı döyüblər. Ürəyinə salma , Kübra bacı, bu saat gedib o oğraşın boğazını üzəcəyəm.
O, Niyazın köynəyini yuxarı çırmayıb diqqətlə onun bədəninin qaralmış, sıyrılmış yerlərini gözdən keçirir, uşağın şişmiş üzünü əliylə yoxlayır və dərin xəsarət almadığına əmin olandan sonra deyir:
– Kübra bacı, heç narahat olma, mən görüb-götürmüş adamam, Nizi balada qorxulu bir şey yoxdur. İndi gedib o düdüyün dərsini verərəm. Axşamüstü də gəlib uşağa baş çəkəcəyəm.
Doğrudan da axşamüstü uçaskovu Lazım gəlib çıxır və irəli çıxmış qarnının üstündə tuta-tuta gətirdiyi dolu sarı kağız torbanı Kübraya uzadır. Kübra torbanı mətbəxə qoyub qayıdanda uçaskovu Lazımı Niyazın başını sığallayan, oğlunu isə əlində tutduğu qırmızı onluqları səliqə ilə üst-üstə qoyub çinləyən görür.
Bu əhvalatdan sonra Niyazın döyülməkdən gözü qorxur. Çünki, təpik dəymiş böyrü xeyli müddət ağrıyır. Anası da ona bərk-bərk tapşırır:
– Bala, o qırmızısifət porsuq nə deyir desin, quyruq ələ verib özünü çox döydürmə. Bir şillə vurulan kimi aradan çıx.
Onsuzda bazarda daha Niyaza baş qoşan olmur. Rayon yeridir, bir hadisə olan kimi hamı xəbər tutur. Niyazın işləkləri aləmə bəlli olandan sonra kimdi ona yaxın düşən?! Amma onun adına ayama qoşulur: «Şər Nizi»
Şər Nizidən xeyir gəlməsə də , uçaskovu Lazım arada bir-iki dəfə onun başını sığallayıb cibinə üçdən-beşdən dürtür. Uşaqsa bazarda başını girləməkdə davam edir. Onun xatasından yaxa qurtarmaq üçün biri Şər Nizinin qılığına girir, biri ona xırda-para pay verib canını qurtarır, başqası bu vələduzinanı söyməklə hirsini soyudur, bir ayrısı anasının üstünə şikayətə gedir… əlqərəz heç kəsin ona çırtması dəymir.
Həmin ilin yayında qazanc yiyəsi olmaqdan ötrü ora-bura vurnuxan Şər Nizi bazarda alver etmək fikrinə düşür. Ürəyindən keçəni anasına bildirəndə anası «Hələ uşaqsan!» deyib onun ağzından vurur. Ancaq oğlunun qırsaqqız olub əl çəkmədiyini görəndə yumşalır və oğluna deyir:
– A bala, axı təkcə mənim razı olmağımla iş bitmir. Əlimizdə bir qəpik mayamız yoxdur. Puldan ötrü kimin üstünə gedək?
Kübra bir neçə gün baş sındırdıqdan sonra oğlunu səhər erkən rayon mərkəzindən beş-altı kilometr aralı kənddə yaşayan qoca dayısının üstünə göndərir.
Kübranın dayısı bacısının törəməsinin fikrini öyrənən kimi bağını ona göstərib dillənir:
– Həyətdə meyvələri quşlar basıb yeyir. Bir özüməm, bir də qarım. Əlimdən tutan yoxdur. Döşünə döyən oğulsansa, yığ bu mer-meyvəni, çək bazara. Həm sən bir şey qazan, həm də bizə «görüm-baxım» elə. Arabam da var, uzunqulağım da. Arabanı qoşaram uzunqulağa, verərəm sənin ixtiyarına.
Qocanın sözlərini eşidən Niyazın uçmağa qanadı olmur. Tez bağdan meyvə yığmağa girişir. İki səbət, üç-dörd yeşik, beş-altı torba meyvə yığılınca, araba uzunqulağa qoşulunca və yük yerbəyer edilincə axşamüstü olur. Şər Nizi anasının dayısı ilə süfrəyə əyləşir, qarnını bərkitdikdən sonra arabaya atılıb uzunqulağı çubuqlaya-çubuqlaya yola düşür.
Şər Nizi araba sürməyin çəmini az-maz bilirmiş, çünki o zamanlar yolda-izdə at arabası, eşşək arabası çox olardı. Hətta bir dəfə o, mindiyi arabada yüyəni əlində tutub atı qamçı ilə dəhmərləmişdi də.
Doğru deyirlərmiş ki, eşşəyi sürmək atı sürməkdən çətindir. Yolun tən yarısında axşamın düşdüyünü görən Şər Nizi əlindəki söyüd çubuğu ilə uzunqulağın tənbəl yerişinə haram qatmaqdan ötrü onun belindən zol çıxartmağa başlayır. Eşşək ki eşşək, çala-çuxura düşəndə nə təhər təntiyirsə, arabanı aşırır və uşaq qalır arabanın altında. Təkərləri havada fırlanan araba Şər Nizini düşdüyü yerdə torpağa sıxmasa da o, heç cür arabanın altından çıxa bilmir. Bədbəxt oğlu nə qədər hay-haray salırsa, ağlayıb-sıtqayırsa, səsinə səs verən olmur. Getdikcə sıxlaşan qaranlıq onu vahimələndirir. Çaqqallar ulaşmağa başlayanda yazığın lap bağrı yarılır. Canının hayında olan zərəydidə zarıya-zarıya yolun gələn və gedən tərəfinə baxa-baxa göydən Allahın bir zənbil endirəcəyini gözləyir. Arabanı qaytarıb təkərləri üstə qoya bilməyəcəyini gözünün altına alan uzunqulaqsa peşiman-peşiman susur.
Birdən uzaqda görünən maşın işığı Şər Nizinin ağlını üstünə gətirir. O, ürəklənib maşının yaxınlaşmasını gözləyir. Araba düz torpaq yolun üstündə aşdığına görə maşındakı mütləq onu görməli idi.
Yaxınlaşıb dayanan maşının işığı çevrilmiş arabanın taxta barmaqlıqları arasından baxan Şər Nizinin ağlamsınan üzünə vurur. «Qaz-51»in kabinəsindən düşən iki kişi arabaya sarı gəlir və səs eşidirlər:
– Ay əmi, ay dayı, kömək edin, araba aşıb altında qalmışam.
İşıq kişilərin arxasından düşdüyünə görə onların üzünü ayırd etmək çətinmiş.
Kişilərdən biri dörd-beş metr aralıda çömbəlib zəndlə arabanın altına baxdıqdan sonra ayağa durur və yoldaşına deyir:
– Qancıq Kübranın oğlu Şər Nizidir. Gəl, gedək, qoy bu bicbala burda qalıb qurda-quşa yem olsun. Allah yaxşı bilir neynir.
Kişilər cəld maşına minirlər. Sürücü maşını necə tərpədirsə, maşının banında hürkmüş balaqların böyürtüsü eşidilir. Möhkəm qaz verilmiş maşının səsi Şər Nizinin qıy-qışqırığını eşidilməz edir.
O, danışan kişini səsindən tanıyır – bu, qəssab Babaş imiş.
Dostum Şaiq nəfəsini dərib gülə-gülə dedi:
– Əcəb səni qonaq elədim. İmkan vermirəm, yeməyini rahat yeyəsən.
– Bu istidə yemək olur ki? - mən dilləndim.
O, içib boşaltdığım bokala yenidən soyuq mineral su ilə süzə-süzə danışdığı əhvalatı bitirdi:
– Əlbəttə, həmən gecə Şər Nizi qurd-quşa yem olmur, qəzadan canını qurtarır. Amma, həlləm-qəlləm işlərindən bu gün də əl çəkməyib.
Mən dostuma söz atdım:
– Yəqin o, arabir sənin də işinə yarayır.
Dostumla aramız açıq olduğuna görə o, həqiqəti gizlətmədi:
– Xəbərin istisini xəbərçilər gətirir.
Mən eyhamı anladım və saata baxdım.
– Artıq getmək vaxtıdır, - dedim.
Dostum Şaiq ilə ayrılandan təxminən üç həftə sonra bir əhvalat baş verdi.
İdarəmizdə iş təzəcə başlamışdı. Giriş qapısındakı polis telefonla xəbər verdi ki, bir qoca kişi təcili mənimlə görüşmək istəyir, guya dövlət əhəmiyyətli mühüm bir xəbər verəcək mənə. Mühüm xəbərin bizim işlə bağlı olduğunu düşünüb, qocanın yanıma buraxılmasını tapşırdım.
Qoca qapımdan içəri girən kimi dərhal onu tanıdım. Bu, Şər Nizi idi.
Salamlaşdıqdan sonra mən ona əyləşməyi təklif etdim. O, oturmadı. Vəzifəli adamların qəbullarında çox olmaqdan sürtülmüş adam kimi özünü tam sərbəst aparan Şər Nizi ani olaraq mənə zənn ilə baxdı, sonra isə kabineti gözdən keçirib ərklə dedi:
– Əvvəlcədən bilmək istəyirəm : Mən sözümü siz müəllimə deyəcəyəm, yoxsa divara?
Onun qabaqdangəlmişlik eləməyi məni açmadı, hətta xətrimə dəydi:
– Siz sözünüzü deyin, yerinə çatacaq.
Buzumun əriməməyi onun şaxını sındırdı. O, irişdi:
– Adım Niyazdır. Şaiq müəllimdən sizə salam var.
Laqeyd-laqeyd cavab verdim:
– Əleyküməssalam!
O:
– Düzü, məndə dövlət əhəmiyyətli heç bir mühüm xəbər-filan yoxdur. Şaiq müəllimin dostu olduğunuzu bildiyim üçün gəldim ki, sizdən bir az cibxərcliyi alım, – dedi.
Onu sancdım:
- Hesab edin ki, sözünüzü divara demisiniz.
O, bir az da sərbəstləşdi və yenə də irişə-irişə:
- Beş-on manata görə xahiş edirəm mənimlə acı danışmayın.
Şər Nizinin ovcuna tez nə isə basıb başımdan rədd eləmək istədim, hətta əlimi cibimə də saldım. Ancaq sürtüyün istəyinə belə asanca çatması məni fikrimdən daşındırdı.
- Başqa sözünüz yoxdursa, gedə bilərsiniz - dedim.
O, halını pozmadan qapıya üz tutdu və əlini qapının dəstəyinə atanda çevrilib dilləndi:
- Mənə cibxərcliyi vermirsiniz verməyin. Onsuzda gedib sizin adınızdan Şaiq müəllimdən bir şey qopardacağam.
Şər Nizi qapıdan çıxdı. Telefonun dəstəyinə əl atdım. İstədim Şaiqə zəng
edib əhvalatı ona danışam, ancaq bunun yersiz olduğunu, dostumun onu məndən yaxşı tanıdığını düşünüb dəstəyi yerinə qoydum.
 

***

Ölümlə zarafat
 

Biz Praqa hava limanından Bakıya uçan Çex hava yollarına məxsus təyyarəyə minəndə artıq Əmirin tini taraz idi. O, stüardessalara kompliment deyə-deyə yerini axtarırdı. Stüardessalardan biri qabağa düşüb bələdçilik edərək onu yerində oturtdu. Özünün dediyi kimi Parisdən Praqaya uçanda Bakıdan götürdüyü sonuncu arağı təyyarədə vurmağa başlamış, Praqa aeroportunun kafesində isə arağı çaxıra, konyakı viskiyə qarışdırmışdı.
Əmir təyyarədə məndən qabaqda, Rüstəmlə yanaşı oturmuşdu və ona Nobel qardaşları haqda yazdığı və ingilis dilində çap olunmuş sənədli romanından danışırdı. Hətta deyirdi ki, əsərini Nobel mükafatına təqdim edib və komissiyada birinci turdan keçib. Ancaq Nobel mükafatını adama asanlıqla vermirlər. Proses bəzən iyirmi il çəkir. Əvvəlcədən heç nə demək olmaz. Nobel mükafatı komitəsi sürpriz etməyi xoşlayır. Onun danışdıqlarını ətrafdakılar aydın eşidirdi. O, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvələrində Bakı neftinin hesabına milyonlara yiyələnmiş norveçli Nobel qardaşları barədə kinossenarisinə film çəkmək üçün sponsor axtardığını bildirirdi.
– Rüstəm, – Əmir deyirdi – Avropa oxucusuna yol tapmaq üçün onu maraqlandıran mövzuda yazmaq lazımdır. Mən Nobel qardaşlarından yazmasaydım və yəhudi mühitinə çıxmasaydım (Nobellər yəhudi kökənlidir), kim idi mənim romanımı ingiliscəyə çevirib kitab buraxdıran? Hansı xarici nəşriyyat mənim kitabımı çap etməyi boynuna götürərdi? Heç biri! Bu romanım iki il qabaq Londonda on min tirajla çap olunub, satılır. O vaxtdan heç yerdə işləmirəm, bu kitabın hesabına yaşayıram. Qardaşım, Rüstəm, sən nə qədər «Şaman duası» (Rüstəmin şerlər kitabının adı) yazsan, buralara (biz hələ Avropadaydıq) gəlib çıxmayacaqsan, samballı qonorar üzü görməyəcəksən.
Rüstəm Əmirin dediklərini cavabsız qoymadı:
– Əmir, mənimki «Şaman duası»dır. Qurd öz ölkəsində ac qalmaz!
Təyyarəmiz havaya qalxıb rahat uçmağa başladıqda stüardessalar sərnişinlərə axşam yeməyi gətirdilər. Əmir yeməyə girişməzdən əvvəl əl çantasını eşələyib bir şüşə viski çıxartdı. O, viski şüşəsinin ağzını açıb stüardessaların bir azdan gətirəcəkləri çay və ya kofe üçün qoyduğu fincanı ağzına qədər doldurduqdan sonra yanında və ətrafında oturan bizlərə də viski təklif etdi. Mən içmək istəmədiyimi bildirdim. Rüstəmin qan təzyiqinin olduğunu dörd gündü ki, yol yoldaşlarımızın hamısı bilirdi. Dəstəmizdə olanlardan Qafar, Paşa, bir də Sabir müəllim fincanlarını Əmirə uzatdılar. Əmir onların hərəsinə azacıq içki süzdü. Özləri belə istədilər.
Sabir müəllimin yanında oturmuş müğənni İlhamə xanım stüardessaya şərab sifariş vermişdi. Digər səfər yoldaşımız biznesmen və xeyriyyəçi Akif qızı ilə üç sıra arxada əyləşmişdi, başları söhbətə bərk qarışmışdı, bizdən xəbərləri yox idi. Bizdən olan o birilər Demokratik Azərbaycan Konqresinin Bakı təmsilçisi Xəzər, gənc siyasətçi Niyaməddin, Sabir müəllimin qardaşı oğlu Anar və başqaları lap arxa cərgələrdə səpələnmişdilər, əl çatan yerdə deyildilər. Biz üç gün Parisdə vaxtilə Avropa İttifaqının fəaliyyətə başladığı binada dünyanın çox yerindən gəlmiş soydaşlarımızla və xarici qonaqlarla birgə 1946-cı ildə Güney Azərbaycanında baş verən Milli azadlıq hərəkatına həsr olunmuş simpozium keçirmişdik.
Simpoziumda iştirak edənlər az-çox tanınan adamlardı və hamımız iclaslarda çıxış edib ürəyimizi boşaltmışdıq. Vətənpərvər şair Sabir müəllimin, istiqlal, azadlıq yolunda zindanlar, sürgünlər görmüş, dönməz, həyatda adi görünsə də, tribunaya çıxanda qızmış şirə dönən, danışanda ağzından od tökülən, hazırda İsveçdə mühacirətdə yaşayan Əjdər bəyin coşqun nitqlərinə qulaq asmışdıq. Nə səbəbdənsə Fransadakı səfirimiz simpoziumun heç bir iclasına gəlməsə də, Gürcüstanın bu ölkədə səfiri olan xanım iclaslardan birinə təşrif buyurmuş və çıxış edərək Güney Azərbaycanın istiqlalı ideyasını bəyəndiyini bildirmiş və bizdən alqış qazanmışdı. Vətəndaş duyğularımız təzələnmişdi. Hətta İlhamə xanım çıxışından sonra vətən haqda həzin bir mahnı oxuyub salondakıları (Simpoziuma dəvət olunmuş Fransa senatının üzvü də bizə qoşulmuşdu. Hərçənd ki, o, milli maraqlarımızla, xüsusilə ermənilərin işğal etdiyi Qarabağla bağlı bütün məsələlərə ilıq münasibət bildirəndə deyirdi: «Bu mənim şəxsi mövqeyimdir, Fransa senatının mövqeyi deyil.» Fransa senatı bizim barəmizdə nə fikirləşirdi, onu demirdi.) kövrəltmişdi.
Əmir viskini başına çəkəndən sonra üzünü İlhamə xanıma tutub dedi:
– İlhamə xanım, gərək bizimlə əllicə qram viski içəydiniz. Göyün yeddinci qatında viski vurmağın ləzzəti başqadır.
İlhamə xanım ona tərs-tərs baxıb cavab verdi:
– Əmir, sərxoşluğun heç, ayıqlığın da bir şey deyil.
Gülüşdük. Elə bu anda təyyarəmizdən dəhşətli səs çıxdı. Bu səs ani oldu, təxminən üç-dörd, yaxud beş-altı saniyə.
Vahimə içində biri-birimizə baxdıq. Bir az sonra təyyarə yenə də əvvəlki sakit, adi səsilə uçurdu. Başqalarını bilmirəm, amma mənim içimdə bir nigarançılıq başladı. Çünki, bu vaxta qədər uçduğum təyyarələrin səsinin bayaqkı kimi dəyişdiyinin şahidi olmamışdım.
Uçuş heyətindən bir nəfər kişi əlində fənər salona daxil oldu. Yəqin təyyarənin mühəndisi idi. Onun arxasınca stüardessa gəlirdi. Onlar iti addımlarla yeriyərək salonun ortasında, Əmirin oturduğu yerin yanında ayaqaltı örtüyü aralayıb lükü açdılar və fənərlə nəyisə gözdən keçirməyə başladılar. Mühəndis hesab etdiyim kişi əyilib əlilə nələrisə yoxladı, deyəsən baş tapmayıb dikəldi və başını bulayıb lükün qapağını örtdü. Sonra stüardessa ilə bərabər necə iti addımlarla gəlmişdilərsə, eləcə də salonu tərk etdilər.
Əmirin səsi gəldi:
– Deyəsən, işimiz fırıqdır. Bir vaxt təyyarədən Xəzər dənizinə kürü qutuları necə yağmışdısa, biz də indi təyyarədən eləcə yerə töküləcəyik. (Bakıda doxsanıncı illərdə belə bir hadisə olub; qaçaqmalçılıq yolu ilə kürü aparan yük təyyarəsini təhlükəsizlik xidmətinin işçiləri yerə endirməyə məcbur edərkən təyyarədəkilər kürü qutuları yığılmış yeşikləri Xəzər dənizinə tökməklə xilas olmuşdular. Bu barədə Bakıda xeyli söz-söhbət getmişdi)
İlhamə xanımın səsi titrədi:
– Əmir, nəhs gətirmə!
Əmirin zarafat etdiyini, yaxud ciddi danışdığını ayırd etmək olmurdu. Şəxsən mən onu sərxoş saydığım üçün nisbətən toxdaq idim.
Əmir bir az da hündürdən:
– Niyə nəhs gətirirəm, görmədiniz pilot (mənim mühəndis bildiyim) başını bulayıb getdi?! O, stüardessaya yavaşca «Radar itib» dedi.
Paşa onun qələtini tutmağa çalışdı:
– Əmir, sən çex dilini bilirsən? Onlar öz dillərində danışırdılar.
Əmir inadından əl çəkmədi:
– A qardaş, «radar» yəqin çex dilində də radardır də. Pilotun dilindən «Radar» sözünü eşitdim. Yəqin radar itib. Bəlkə də indi hara uçduğumuz məlum deyil.
Təyyarə bir qanadı üstə əyilib düzələndə Əmirdən başqa hamı qorxudan sarısını udub oturacağa qısıldı. Bu vaxt salona bayaqkı iki nəfərlə yanaşı nisbətən yaşlı pilot da daxil olub Əmirin yanındakı lükə yaxınlaşdılar. Mühəndis hesab etdiyim kişi yenə də lükün qapağını qaldırdı və əlindəki fənəri yandırıb içəri işıq tutdu. Yaşlı pilot əyilib diqqətlə xeyli içəri baxdı. Hər üçünün həyəcanı aydın hiss olunurdu.
Onlar lükün qapağını örtüb tələm-tələsik gedəndə Əmir ayağa durub təzə versiya irəli sürdü:
– Deyəsən, təyyarənin motorunun biri dayanıb. Bir motorun ümidinə qalmışıq.
Əmir sərxoşluqdan ayılmamışdı, müvazinətini güclə saxlayırdı.
Salonda əvvəlcə çex, sonra ingilis dilində bildiriş səsləndi. Akifin səfər boyu bizə dilmanclıq edən dilli-dilavər qızı bildirişi ingiliscədən tərcümə etdi:
– Təyyarəmiz texniki nasazlığa görə və yol uzaq olduğu üçün risk etməyib Praqaya qayıdır. Qırx dəqiqədən sonra Praqa hava limanına enəcəyik.
Görünür, bayaq təyyarəmizin qanadı əyiləndə geri dönürmüşük.
Əmir iblissayağı irişə-irişə üzünü Rüstəmə tutub dedi:
– Rüstəm, bir azdan sonra sənin şaman ruhun Allahın dərgahına qovuşacaq. İndi biz Allaha daha yaxınıq.
Arxadan Rüstəmin üzünün bir tərəfini görürdüm, rəngi tamam qaçmışdı. Əmirə cavab verəcək halı yox idi. Artıq hamı həyəcanlanmışdı, bircə Akifin qızından başqa. O, şıltaqlıq edir, yerində donub qalmış atasına atmacalar atırdı. Nə qədər onun sərbəstliyinə, şıltaqlığına qoşulmaq istəsəm də olmurdu, fikrim təyyarənin səsində idi. Bu səsin dəyişəcəyindən qorxurdum. Ürəyimdə özümü asıb-kəsirdim:
– «Axı, Bakıda səhərüzü aeroporta gələndə Allah sənə səfərinin uğursuz keçəcəyini əyan eləmişdi. Axı, ay Allahın key bəndəsi, aeroportda xidməti avtomobilindən düşəndə görmədin ki, maşının dörd təkərinin dördü də buraxıb? Düzdür, səbəbini bildim, sürücü avtomobili ikinci mərtəbənin giriş qapısına sürmək əvəzinə çaşıb birinci mərtəbənin qabağına sürmüşdü. Sonra maşını geriyə verib yolu dəyişəndə asfaltdakı əks istiqaməti qadağan edən dişlər təkərləri deşmişdi. Bəyəm bu təsadüf idi? Məgər sənin iyirmi il sükan arxasında yal ağartmış sürücün yolunu su yoluna döndərdiyi aeroportun girintisini-çıxıntısını bilmirdi? İndi göyün üzündə nasaz təyyarənin içində ətəyindən yapışdığımız o gözəgörünməz kişi səni necə agah eləməliydi? Cənabi-Cəbraili sənin hüzuruna göndərməliydimi? Yoxsa, Xızır peyğəmbər qənşərində peyda olub əlindən tuta-tuta səni xarabana qaytarmalıydı? Avtomobilin yerə yatmış təkərlərini görəndə əvvəlcə ürəyinə xal düşmüşdü. Bu nəhs əlamət həyatın boyu həmişə təhlükəqabağı sənə olan xəbərdarlıqlardan biri deyildimi? Qabaqlar da haçan belə xəbərdarlıqları qulaqardına vurmuşdun, başın bəla çəkməmişdimi? Axı, ay tərs müsəlman, niyə sən həmişə iynə ulduzundan keçməyə can atırsan? Özünü inandırırsan ki, ən müşkül çətinlikdən də çıxış yolu var. Dörd yırtılmış təkəri görəndə niyə beyninə geydirməyə çalışırdın ki, hələ çıxış yolu tam bağlanmayıb, beşinci, ehtiyat təkəri yerindədir. Bax, elə indi də yan-böyründəkilər kəlmeyi-şəhadətini oxuduqları vaxtda beşinci, avtomobilin baqajındakı ehtiyat təkərdən yapışıb hər an baş verə biləcək qəzadan qurtulmaq ümidindəsən.
Bu anda İlhamə xanım ağlamsına-ağlamsına üzünü gah mənə, gah Paşaya tutub deyir:
– Evimiz yıxılıb! Balalarımız yetim qalacaq!
Sonra o, boğulub oturmuş Sabir müəllimə sarı baxır:
– Ay Sabir müəllim, nə dayanmışıq, heç olmasa, gəlin vəsiyyətimizi eləyək.
Sabir müəllim mat-mat ona baxıb cavab verir:
– Ay İlhamə xanım, vəsiyyətimizi kimə eləyək?! Ölsək, hamımız öləcəyik də…
İlhamə nə dediyini indi anlayır və əllərilə başını tutub yerində oturur.
Paşa həkim olduğu üçün özü ilə ehtiyat götürdüyü dərmanlardan qan təzyiqi qalxmış Rüstəmə, ürəyi sıxılan Qafara, halsızlaşmış İlhamə xanıma, qarşısında oturmuş bir çexə paylayır.
Artıq üç stüardessa arada gəzib əllərindəki padnoslara düzülmüş plastik stəkanlarda ehtiyacı olan sərnişinlərə su paylayırlar.
Su paylayan stüardessalardan biri qorxudan ayaq üstə ölüb. Tərs kimi sərnişinlərdən kimsə onu düşdüyümüz vəziyyətlə bağlı sorğu-suala tutur. Stüardessa gülümsəməyə çalışsa da, dodaqlarını yana aça bilmir, sanki, üzü donub. Güclə rabitəsiz, ümidli sözlər deyir, lakin aydınca görünür ki, dediyinə özü də inanmır.
Akifin qızı vahimə içində su paylamaqda davam edən stüardessanı lağa qoyur:
– Bu yazığın dünəndən qırxı çıxıb ki…
Prezident Apartında işləyən Qafar Akifi səsləyir:
– Akif müəllim, bəlkə telefonu açıb (uçuş qaydalarına uyğun olaraq mobil telefonlarmızı bağlamışdıq) Azərbaycan hökümətini məsələdən xəbərdar edək?!
Arxada bizimkilərdən kimsə dillənir:
– İndi Bakıda gecə saat 1-dir. Gecənin bu vaxtı Azərbaycan höküməti işləyir?
Akifin qızı şıltaqcasına rişxənd edir:
– Müxalifətçilərə çatsa, bu sözləri qəzetlərinin manşetinə (Bu qız qəzetçilikdən də xəbərdarmış) çıxaracaqlar.
Sabir müəllim araya şuxluq qatmaq istəyir:
– Yazıq Ayaz müəllim («Ədəbiyyat qəzeti»nin baş redaktoru) bu qədər şairin (Sabir müəllimqarışıq dəstəmizdə beş şair var) hər birinə nekroloq versə, qəzetində başqa yazıya yer qalmayacaq.
Heç kəsin dodağı qaçmır.
Bir gözüm saatdadır. Saatın əqrəbindən daş asılıb, irəli getmir. Başımı qatmaqdan ötrü bir şey haqda düşünmək istəsəm də, düşüncəmin başlamağı ilə qırılmağı bir olur. Görünür, təhlükə qarşısında qorxudan insanın düşüncə dairəsi daralır.
Əmir içkidən xumarlanıb bərk yuxuya gedib. Ona həsəd aparmaq olar. İndi ölüm qorxusu ona yaddır. Bəlkə də ölüm qorxusu ölməkdən daha dəhşətlidir. Əmirin ruhu necə də sakitdir. Allah ona son dəqiqələrini təmkinlə və ləyaqətlə qarşılamağa necə də vasitə tapıb. Bəlkə də Əmir buna layiqdir. Qələm yoldaşı kimi gendən-genə biri-birimizi tanısaq da, onunla ilk dəfədir yoldaşlıq edirəm. Cəmi bircə dəfə aramızda münasibət olub. O, zaman ondan xoşum gəlmişdi. Həmən vaxt Əmir mənə zəng edib neft haqda çəkdiyi sənədli filmin CD-sini bizim idarəyə satmaq istədiyini bildirdi. İnandırmağa çalışdı ki, bu CD-ləri xarici qonaqlara hədiyyə vermək onlar üçün təbərrik kimi bir şeydir. Guya başqa təşkilatlar bu CD-ləri göydə götürürlər, CD-nin birini 15 ABŞ dollarına satırdı və məndən xahiş edirdi ki, əli aşağıdır, 30 ədəd CD götürüm. Mən idarələrə kitablar, siyasi portretlər, büstlər, kassetlər və başqa şeylər satanları çox gördüyümə görə Əmirin malını tərifləməsinə ciddi baxmadım və dilləndim:
– Əmir, on CD götürərik.
O, ərklə dedi:
– Əlində bu boyda zırıltı səlahiyyət var, (şişirtməyə bax!) səninçün 30 CD nədir ki? Hamısını götürütdür də…
– Əmir, – dedim – bir şərtlə 30 CD-ni götürüb sənə 450 dollar verdirəcəyəm.
O:
– Hansı şərtlə?! – tələsik soruşdu.
Dedim:
– İmkansız qələm yoldaşlarımızdan yardım üçün idarəmizə müraciət edən az deyil. Onlardan hansı gəlsə, deyəcəm ki, bu ayın xums və zəkat pullarını Əmir qamarlayıb.
Əmir dərhal yumşaldı:
– Yox, qardaş, yox, elə on CD alsanız, bəsimdir. Mən elə kəmfürsətlik eləyə bilmərəm.
Təyyarənin səsi xırıldayır. Salonda narahatlıq və nigarançılıqla dolu ovqat təzələnir.
Sabir müəllim yan-yörəsindəkilərin fikrini yayındırmağa uğursuz cəhd edir:
– Rüstəm, Paşa, Əjdər, (Əmir hələ ayılmayıb) mən öləndə dəfnimdə, vida mərasimində nə deyəcəksinizsə, indi deyin, eşidim.
Rüstəmin qırışığı açılmır, (Burada icazə versəydilər, bayaqdan o, ən azı yarım qutu siqaret çəkmişdi. Nə siqaret sümürməyin yeriydi?!) susur. Paşa Sabir müəllimin yarızarafat, yarıciddi dediyi sözləri sanki eşitmir, çantasındakı dərmanları bir-bir gözdən keçirir.
Mənsə özümü o yerə qoymuram:
– Sabir müəllim, mən sizin haqqınızda yalnız sağlıq deyə bilərəm.
Təyyarəmiz silkələnir və narahat uçmaqda davam edir.
İlhamə xanım əllərini yuxarı qaldırıb Allaha yalvarır:
– Ay Allah, səndən ömür istəmirəm, möhlət istəyirəm. Məni o bircə balama bağışla!
O, geri qanrılıb salona göz gəzdirəndə deyəsən, Akiflə göz-gözə gəlir: - Akif, - deyir – dünən səni acıladım, bağışla! (Dünən axşam Parisdə, türklərin restoranında qonaqlıq vaxtı onların sözü çəp gəlmişdi, ağızlaşmışdılar.)
Akif başını tərpətsə də, qırışığı açılmır.
Qafar İlhamə xanımın duasından narazı qalır:
– Ay İlhamə xanım, Allah sizi bizdən ayırıb bağışlaya bilməyəcək, hamımızın yerinə dua edin, bəlkə qurban olduğumuz uzunsaçlının səsini eşitdi.
Rüstəm əzvay-əzvay dillənir:
– Buna baxın, (Əmiri göstərir) bəxtəvər oğlu nə arxayın yatıb?! Niyə də arxayın yatmasın, əsərini Nobel mükafatına təqdim edib, ölümündən sonra olsa da, Nobel mükafatı alacaq. Nobellər özləri haqqa yazılan əsərə mükafat verməyəcəklər?
O, ani pauza verib yenidən deyinir:
– Adil Mirseyid elə düz eləyir Parisə gəlmir. Mənə deyən lazımdır ki, ay axmaq, sənin Parisdə nə itin azıb?!
Rüstəmin dediyini Paşa ilə ikimiz anlayırıq. Dünən axşamüstə üçümüz Eyfel qülləsindən enəndən sonra Sena çayının üstündəki körpüdə dayanıb çaya baxanda dilləndim:
– Adil Mirseyid bir şerində yazır: «Oturmuşam Parisdə, Senanın sahilində ayaqlarımı sallamışam suya».
Rüstəmlə Paşa şaqqanaq çəkib güldülər. Paşa dedi:
– Ay Adil, (guya Adil yanımızda idi) Parisdə Senanın sahili çaydan yeddi-səkkiz metr hündürdədir, betonla düzəldilib. Belə hündürlükdən ayaqlarını suya necə sallayırsan? Heç ayaqların suya çatar?
Damağından siqareti əskik olmayan Rüstəm növbəti siqaretini yandırdı və siqaretinə bir qullab vurub dedi:
– Görməyib yazanda belə olur də…
Stüardessalar salona daxil olub üstündə «Exit» yazılmış çıxış qapılarının qabağını yoxlayırlar. Çıxışa mane olan bir şey gözə dəymədiyini bir daha (onlar ikinci dəfədir bu baxışı keçirirlər) yəqinləşdirib salondan çəkilirlər.
Mikrofon açılır, səs:
Hörmətli sərnişinlər! Təyyarəmiz Praqa hava limanına enməyə hazırlaşır. Kəmərləri bağlayın. Narahat olmayın! Hava limanında təcili yardım, yanğınsöndürən maşınları tam hazır vəziyyətdədir. Allah sizi (pauza) və bizi qorusun! (Bu mətn Akifin qızının tərcüməsidir.)
Salonda həyəcan artır. Mən ölüm ağrısının necə olacağı barədə düşünməyə başlayıram. İlahi, ölüm yenə də qəfil kəsdirmişdi başımın (başımızın) üstünü. Birinci dəfə deyildi ölümlə üz-üzə gəlirdim. Körpəliyimdə tez-tez xəstələnirmişəm. Hətta, atam-anam məndən əllərini büsbütün üzüblərmiş. Neçə dəfə üzümü qibləyə çevirib gözlərimi sığamağa hazır dayanıblar. Ancaq görünür, kəndirim kəsilməyibmiş. Uşaqlıqda yolla qaçarkən arxadan gələn maşının siqnal səsindən diksinib geri baxanda ayağım ilişdiyindən yıxılmağım və QAZ-51-in düz üstümdə dayandığı dünənki kimi yadımda idi. İki qabaq təkərin arasında qaldığımdan mənə xətər toxunmamışdı. Həyəcan içində maşının kabinəsindən düşüb məni QAZ-51-in altından dartıb çıxardan, sappasağ olduğumu görəndə qulağımın dibinə bir şillə ilişdirən və «Evimi yıxmışdın, ay it balası!» deyən sürücü sevincək maşını tərpədib aradan çıxmışdı.
Bir dəfə də doqquz, ya on yaşım olanda, yay vaxtı axşamüstü baxçamızda göy otun üstündə uzanmışdım. Sərin mehdən xumarlanıb yuxuya getmişəmmiş. Birdən sinəmdə ağırlıq hiss etdim. Gözümü açmağımla əmimin qışqırtısını eşitməyim bir oldu. Sinəmin üstündə qıvrılıb yatmış ilan asta-asta sürünüb otların arası ilə məndən uzaqlaşanda əmim yerdən götürdüyü daşla onun başını əzdi. Ayağa durdum. Ağlamsına-ağlamsına «Əmi, ilana dəymə!» desəm də, artıq gecdi. İlanın başının üstündə dayanıb ağlayanda əmim qorxudan gözümün qorasını axıtdığımı düşünüb: « - Yaxşı bəsdi, belə ağciyər olma!» – dedi.
Gözümün yaşını silə-silə dilləndim:
– Əmi, onu nahaq öldürdün…
Əmim böyük bir iş görmüş adam kimi öyündü:
– İlanı görənə də, görüb öldürməyənə də lənət!
Dodaqlarım titrədi:
– Axı, o yaxşı ilan idi, məni çalmadı.
Əmim yenə məsəl çəkdi:
– İlanın ağına da lənət, qarasına da.
Uşaqlıq elədim:
– Axı, bu ilanın rəngi nə ağdır, nə də qara…
Əmim hövsələdən çıxdı:
– Ölmək istəyirdin, yaramaz? Boşboğazlıq eləmə!
Əmim gedib həyətin o başından bel gətirdi. O, yeri qazıb ilanı basdıranda mısmırığımı sallayıb ona çəpəki baxdığımı görüb dedi:
– İlanı vaxtında hürkütdüm. Əgər ilan səni çalsaydı, onu yox, səni basdırmalı olacaqdıq.
Avtomobil qəzasına çox düşmüşəm, ancaq hər dəfə hadisə göz qırpımında baş verdiyinə görə bir an sonra öləcəyim barədə düşünməyə macal tapmamışam. Lakin, indi son anlarımı yaşadığım haqda düşünməyə bir neçə dəqiqəm vardı. Neçə dəqiqə çəkəcəyi bilinməyən bu dar macalda ən birinci ölüm qorxusunu dəf etməyə çalışacaqdım. Ölüm gəlməmiş ölüm qorxusundan ölmək istəmirdim. Mən həyatım boyu hər bir işdə, mübarizədə, oyunda axıra qədər duruş gətirməyə çalışmışam. Necə ki, bilyardda rəqibimə 1:7 hesabı ilə uduzduğum halda əlim oyundan soyumayıb, inadımla rəqibimi təəccübləndirmişəm, çaşdırmışam, gözbağlayıcı kimi onu ovsunlayıb udmuşam, həyatda da çox vaxt son anda bəxt üzümə gülüb. Bir dəfə yenə ilan ağzından çıxıb oyunu aparanda oyunçu yoldaşlarımdan biri dedi ki, dostum, sən yaxşı oynamaq hesabına deyil, bəxtin gücünə udursan. Onda kiyə söykənib gülmüşdüm: «A zalım, tək indi yox, qırx ildir mən qabiliyyətimin yox e, bəxtimin hesabına yaşayıram.»
İndi qorxudan keçmişdi, bəxtimin gücünü sınamaq qalırdı.
Lap çoxdan köhnə iş yerimdə xiromantiya ilə dərindən məşğul olan iş yoldaşım Eldar ovcumun içindəki xətlərə uzun-uzadı baxandan sonra demişdi ki, qardaşım, özünü yol qəzalarından qoru, səfərə çıxmaq həmişə sənin üçün təhlükəlidir.
O vaxtdan sonra illər boyu yaxın-uzaq səfərlərə çıxmazdan qabaq həmişə Eldarın dediklərini xatırlamışdım. Bu səfərdə isə nədənsə onun dedikləri indi yadıma düşmüşdü. Mən haçansa dostumun dediklərinin bir gün çin çıxacağını gözümün altına almışdım. Ömrümün son anlarında dişimi-dişimə sıxıb özümü tox tutmalıydım. Ancaq belə ucuz ölümlə həyatdan, insanlardan ayrılmaq istəmirdim.
Təyyarəmiz yenidən titrəyir. Adam uçunanda necə olursa, təyyarəmiz də həmin vəziyyətdədir.
Salonun arxa oturacaqlarında oturanlardan kimsə qışqırıb özündən gedir. Stüardessalardan biri ona sarı qaçır. Məlum olur ki, özündən gedən cavan fransızdır. O, tək deyilmiş, iki yoldaşı öz aralarında nəsə danışa-danışa özündən gedəni ayıltmağa cəhd edirlər.
Sabir müəllim üzünü bizə tutub sanki onu vahimələndirən fikirləri qorxutmaq üçün səs çıxardır:
– Allah rəhmət eləsin!
Özümdən ixtiyarsız dillənirəm:
– Amin!
İlhamə xanım üzünü turşudub nəsə deyir. Amma səsi batdığı üçün dediyi eşidilmir.
Təyyarəmiz bir qədər özünə gəlir. Pəncərədən çölə baxıram. Buludun içində uçuruq. Həm gecənin qaranlığı, həm də bulud aşağını görməyə mane olur.
Akifin qızı şux səslə atasına deyir: (Deyəsən, bu qız qorxu hissindən məhrumdur.)
– Papa, Praqa aeroportunda görüb bəyəndiyim gümüş boyunbağını mənə almadın. Bax, təyyarəmiz mənim xətrimə geri qayıtdı. Söz ver ki, təyyarədən enib aeroporta girən kimi həmin boyunbağını mənim üçün alacaqsan.
Akif başını tərpədib dərhal razılaşır. Kim razılaşmaz ki?
Yenə saata baxıram. Praqaya qayıdacağımız haqda elandan qırx üç dəqiqə keçir. Bayaq qırx dəqiqəyə çatacağımızı demişdilər.
Pəncərədən boylanıram. Yenə gecənin qaranlığı və buludlar. Buludların arasında nə çox uçuruq?! Buludların seyrək yeri yoxdurmu, aşağını görək? Əgər Praqaya çatırıqsa, şəhərətrafı yaşayış məntəqələrinin işıqları gözə dəyməlidir. Bulud boşluqlarına düşərək titrəyən təyyarəmizin gücənməsi hövsələmi daha da daraldır. Gözlərimi yumub kresloya söykənirəm. Təyyarə endiyinə görə qulaqlarım tutulub, ağır eşidir. Xilasımız üçün məndən asılı heç nə yoxdur. Məni ən çox incidən budur.
Enmə zolağında təyyarəmizin təkərləri yerə dəyəndə hamı əl çalır. Dikəlib gözlərimi açıram. Xaricilərdən kimsə ucadan dillənir:
– Qoyun təyyarə dayansın, sonra əl çalarıq, (Akifin qızı dərhal tərcümə edir) hələ tezdir.
Ürəyimdə səsin yiyəsini yamanlayıram: «Bu bayquş nə deyir e?! Yəqin nəsə bilir?! Yəni partlayış ola bilər? Bəlkə də…»
Hava maşını yavaşıyıb dayanır. Sürəkli əl çalırıq. Stüardessalar sağ-salamat yerə enməyimiz münasibətilə bizi təbrik edir. Bayaq hamıdan çox qorxan stüardessa, indi hamıdan artıq sevinir.
Təyyarənin mühəndisi hesab etdiyim kişi yanımızdan keçərkən Akif ondan soruşur:
– Göydə nə olmuşdu? (Qızı tərcümə edir)
Kişi gülümsəyir və gedə-gedə cavab verir:
– Təyyarəmizin şıltaqlığı tutmuşdu, ölümlə zarafat edirdi.
Uçuş kəmərimizi açıb ayağa qalxırıq. Rüstəm hələ də yuxuda olan Əmiri dümsükləyib ayıldır. Əmir əsnəyə-əsnəyə yan-yörəsinə baxıb uçuş kəmərini açır və deyir:
– Allaha şükür, sağ-salamat gəlib Bakıya çatdıq!
Ürəkdən gülüşürük. Rüstəmin səsi eşidilir:
– Nə Bakı, ay Nobel müəllim? Əzrayılın əlindən qurtulub təzədən Praqaya qayıtmışıq.
Əmir Rüstəmin sözlərini zarafat sayır. Biz yanaşı təyyarədən düşüb dəmir tuneli keçib limana daxil olanda Əmir deyilənə inanır. Onun rəngi boğulur. Yol yoldaşımız olan beş gənc xarici «No Air» deyə-deyə bizdən ayrılıb səfərdən imtina edir. Biz növbəti təyyarəni gözləmək üçün xüsusi salonda yerləşdirilirik. Əmir su istəyir, heç kəsdə su yoxdur. Qafar elə bu Praqa aeroportunun mağazasından alıb kimin üçünsə hədiyyə apardığı çaxırlardan birini açıb Əmirə uzadır. Əmir şüşəni başına çəkib çaxırın yarısını içdikdən sonra bir az sakitləşir. Rüstəm siqaret çəkməyə, Sabir müəllim «Uçaqda özümü yaddan çıxartmışdım, qardaşım oğlunun halına yanırdım. Onu dartıb bu səfərə gətirdiyimə peşmandım.» deyib hava almağa gedir. Oturacaqda yanımda əyləşən İlhamə xanım məndən soruşur:
– Samalyotda sakit oturmuşdun. Qorxmurdun?
Mən qımışıram:
– İlhamə xanım, adam döyüləm, nöş qorxmurdum.
Sözüm İlhamə xanımın ürəyinə sarı yağ kimi yayılır və etiraf edir:
– Qorxu hələ də canımdan çıxmayıb.
Akif dilli-dilavər qızının istəyini yerinə yetirməkdən ötrü onun üçün gümüş boyunbağı almaq istəsə də, nə onu, nə də qızını polislər kənara buraxmır. Çünki, biz bir azdan havaya qalxmalıydıq. Akifin qızı polisləri yumşaltmağa çalışsa da, dediyini yeridə bilmir.
– Qızım, – Akif qızına deyir – Bakıda sənə ondan da yaxşısını alaram.
Gözləmə salonunun pəncərəsindən bayaq uçduğumuz təyyarə görünürdü. Əlbəttə, heç birimiz təzədən bu təyyarəyə minmək fikrində deyilik.
Xəzər ətrafındakılara neçə il əvvəl təyyarədə uçarkən başına gəlmiş əhvalatı danışır. Əli cibində var-gəl edən gənc siyasətçi Niyaməddin narahat görünür. Axı, hələ səfər bitməyib, yenidən təyyarəyə minəcəyik.
Qafar İlhamə xanıma yanaşıb ona söz atır:
– İlhamə xanım, ölsəydiniz («Ölsəydik» demir), mətbuatda sizinlə çəkişən xanımlar yaman sevinəcəkdi.
İlhamə xanım cavab verir:
– Ölsəydik də, («Ölsəydim» demir) vətən, millət yolunda öləcəkdik. (Amma, heç təyyarədə belə danışmırdı) Allahıma qurban olum, qoymadı düşmənlərim sevinsin. Bayaq təyyarədə qurban demişəm. Sağ-salamat Bakıya çataq, Mir Mövsüm ağanın üstündə qurban kəsdirəcəyəm.
İki saatdan sonra başqa təyyarəyə minib Bakıya uçuruq.
Dörd saat beş dəqiqəlik uçuş boyu narahatlıq məni tərk etmir. Təyyarədən enəndə düşünürdüm ki, başıma gələn hadisəni kimə danışsam, az-maz heyrətlənsə də, o qədər təsirlənməyəcək, çünki, hadisə başlasa da, bitməmişdi. Nasaz təyyarəmiz sağ-salamat yerə enmişdi, biz ölməmişdik. İnsanlar faciəli sonluqla bitməyən hadisələri tez unudurlar.
 

18.12.05 – 02.01.06

***

Qatillə görüş

İnstitutda müəllimliyə başladığım ildi. Yaşca tələbələrimdən çox da böyük olmadığımdan qaynayıb-qarışmışdıq, mənə əməlli- başlı ərkləri vardı.
İndi danışacağım əhvalat başladığı gün seminar dərsi apardığım üçüncü kurs qruplarından biri son imtahanını verirdi. Mən imtahanı götürən Qabil müəllimin assistenti idim. İmtahanı başa çatdırırdıq. İçəri sonuncu tələbə girdi. Bu, çox gözəgəlimli qız olan Rəna idi. O, həmişə son dəblə geyinən, özünü sərbəst aparan, kefi istəyəndə dərsə gələn, şıltaq, bəslənmiş bir qızdı. Mən onun dilavər, sözü birbaşa deyən qız olduğunu bilirdim. Amma seminarlara az-az gəldiyinə görə onu o qədər də yaxından tanıya bilməmişdim. Bildiyim bu idi ki, Rənanın dərs oxumaqla arası yoxdu. Daha doğrusu, mənim dərs dediyim fənn üzrə çox mövzuya baş qoşmasa da, bildiyini yaxşı bilirdi.
Qabil müəllim başını kağızdan qaldırıb qələmi əlində oynada-oynada Rənadan soruşdu:
– Sən də imtahan verməyə gəlmisən?
Qız soyuqqanlı halda cavab verdi:
– Bəli! - O, gözlərini süzdürərək sərbəstcə sumkasını qabaq partanın üstünə qoydu, üzünü Qabil müəllimə tutub sözünə davam etdi: – Bilet çəkə bilərəm?
Qabil müəllim bir az da ciddiləşib farağat vəziyyəti aldı:
– Mən səni heç tanımıram. Bəlkə mənim dərslərimə girməmisən? Bu dəqiqə aydınlaşdırarıq, – deyə Qabil müəllim tələbələrin dərsə davamiyyətini qeyd etdiyi dəftəri açıb vərəqləməyə başladı.
Rəna aman vermədi:
– Zəhmət çəkib dəftər-kitab açmağa dəyməz. Mən vur-tut bir-iki dəfə sizin mühazirələrdə iştirak etmişəm.
Qabil müəllim tələbənin qırmızılığından təəccübləndi:
– Niyə?
– Çünki sizin dərslərinizdə darıxırdım.
Qabil müəllim hövlləndi. Hədəqədən çıxıb bərəlmiş gözlərini qıza zilləyərək soruşdu:
– Mənim mühazirələrimdə səni darıxdıran nə idi?
Rəna əvvəlki tonda:
– Siz maraqsız danışırsınız, – dedi.
Qabil müəllim özündən çıxdı:
– Ay qız, başından yekə danışma!
Rəna heç nə olmayıbmış kimi gülə-gülə dilləndi:
– Qabil müəllim, siz istəyirsiniz ki, yalan danışım? Düşündüyümü deyirəm də.
Qabil müəllim ilişmişdi. Hiss edirdim ki, o cavab tapmağa çətinlik çəkir. Sanki vaxt qazanmaq üçün mızıldandı:
– Yox, istəmirəm yalançı olasan.
Qız şıltaqcasına diliuzunluq elədi:
– Heç siz istəsəniz də mən yalançı olmaram.
Qabil müəllim qıza dil çatdıra bilməyəcəyini görüb susdu. Mən gərginliyi yumşaltmaq istədim və dedim:
– Rəna, bəlkə bilet çəkəsən?
Rəna bileti çəkib sumkasını qoyduğu partada oturdu. O, yerini rahatlayıb biletdəki sualları gözdən keçirdikdən sonra mənim gözlərimin içinə dik baxaraq dilləndi:
– Üç sualdan ikisini bilmirəm, yəqin üçüncüsünü də danışmağa dəyməz.
Əlinə fürsət düşən Qabil müəllimin Rənadan hayıf almaq üçün gözləri alacalandı:
– İndi sənə «2» yazarıq, ağlın başına gələr.
Rəna laqeyd-laqeyd: – Mənim ağlım başımdan çıxmayıb ki, geri də qayıda! – dedi.
Qabil müəllim yenə də qızışdı:
– Təkrar imtahanlarda da sənə «2»dən artıq qiymət yazmayacağam!
Bütün bu baş verənlər gözəlçənin eyninə deyildi. Qabil müəllimin dedikləri, necə deyərlər, onun halına təfavüt eləmirdi. Rənanın dili dinc durmadı:
– Tapşırarlar, 2-nin üstünə 2 də qoyarsınız.
Qabil müəllim coşdu:
– Yazsam, barmaqlarım quruyar, yazmayacağam!
Rəna öcəşməyində davam etdi:
– Onda başqa barmaqlar mənə qiymət yazar.
– Səni institutdan qovduracam! – Qabil müəllim coşdu.
Rəna geri durana oxşamırdı:
– Qovdura bilirsiniz qovdurun, institutdan çıxmaq ölüm deyil ki…
Özümü saxlaya bilmədim:
– Rəna, bəsdir! Axı belə olmaz!
O, dediyini dedi:
– Rasim müəllim, Qabil müəllim bilsin ki, o, pis adamdır, tələbələr onu sevmir. Dalınca bircə xoş söz deyən yoxdur. Amma, siz yaxşı adamsınız.
Rənanın məni Qabil müəllimə qarşı qoymağı pərtlik yarada bilərdi. Ona görə də: «Qabil müəllim, icazənizlə Rəna bayırda gözləsin, mənim təklikdə sizə sözüm var!» dedim.
Qabil müəllim dinəcək halda deyildi. Onun susduğunu görüb, başımın işarəsi ilə Rənaya otaqdan çıxmağı buyurdum.
Rəna qiymət kitabçasını stolumuzun üstünə qoyub otaqdan çıxdı. Araya sükut çökdü. Qabil müəllim dirsəklərini stola söykəyib, əllərini başına dayaq edərək fikrə getmişdi. Stolun üstündəki kağız-kuğuzu səliqəyə salmağa başladım. Açığı, Rənanın dedikləri mənim ürəyimdən tikan çıxarırdı, çünki doğrudan da tələbələr Qabil müəllimə mehr sala bilməmişdilər. Mən müəllim yoldaşımın hirsini soyutmaqdan ötrü ürəyimdə bir təsəlli cümləsi qurmağa çalışırdım. İstəyirdim gərginliyi tezcənə aradan götürüm. Ancaq, fərli bir xilasedici cümlə qura bilmədiyimi görüb, ağlıma gələn ilk təklifi dedim:
– Qabil müəllim, bu qız başımızı ağrıdacaq. Bilmirik kimdir, nəçidir, kimə arxayındır. Bəlkə ona qiymət yazaq, rədd olub getsin.
Qabil müəllim dərin bir ah çəkib dilləndi:
– Rasim müəllim, səni başa düşürəm, subay oğlansan, bu qıza rəğbətin olduğunu gərək mənə qabaqcadan deyəydin. Niyə qoyursan o, mənim əsəblərimlə oynasın. Neçə ilin müəllimiyəm, hələ beləsinə rast gəlməmişəm, məndən sənə əmanət-məbadə bu qıza uyasan. Başını bəlaya salarsan.
Boğazım qurumuşdu. Rəna ilə doğrudan da heç bir xüsusi əlaqəm yox idi. Yalnız seminardan-seminara onun üzünü görürdüm. Onun sözü şax, adamın üzünə dediyini bilsəm də, bugün müşahidə etdiyim cəsarətindən xəbərsizdim.
Qabil müəllim Rənanın zaçot kitabçasını qənşərimə sürüşdürüb dedi:
– Mən bu qıza qiymət yaza bilmərəm, kefin nə istəyir ona yaz, qiymət kitabçasını özünə qaytar. Gözüm onu görməsin.
Mən tələm-tələsik : «Üç yazıram!» dedim və qələmi əlimə götürdüm.
Qabil müəllim:
– Yox, Rəna 2+2 istəyir, sənin xətrinə qoy o deyən olsun. Amma, dediklərimi qulaqlarında sırğa elə, o qız sənlik deyil.
Qabil müəllimi günahsız olduğuma inandıra bilməyəcəyimi gözümün altına alıb imtahan vərəqinə və şıltaq tələbənin qiymət kitabçasına istər-istəməz «4» (yaxşı) yazaraq ayağa durdum. Qızı təzədən içəri çağırmaq yersizdi. Ona görə də özüm qapını açıb çölə çıxdım. Rəna bir qədər kənarda gəzişirdi. O, məni görüb dayandı. Mən qiymət kitabçasını ona uzadıb dedim:
– Qabil müəllim pis adam deyilmiş, sənə «4» yazdı.
Rəna gülə-gülə cavab verdi:
– O mənə «2»dən artıq heç nə verməzdi. «4»ü sən (Rəna bir-iki dəfə məni belə çağırmışdı) yazmısan. Ona görə də sənə kefin harada istəsə, orada yaxşı bir qonaqlıq boyun oluram.
Utana-utana:
– Sağ ol, mənə qonaqlıq lazım deyil! – cavabını verdim.
Rəna dilləndi:
– Yaxşı, yaxşı, fors eləmə!
İlahi, bu qız necə də adamı fəth edirdi! Onun ağzını açması ilə əllərini yuxarı qaldırmağın bir olurdu. Bəlkə bu ona görə belə idi ki, Rənanın gözəlliyinə biganə qalmaq mümkün deyildi. Guya çıxış yolu tapıb cavab verdim:
– Səni xərcə salmaq istəmirəm!
Rəna məni başdan-ayağa süzərək «hm» eləyib rişxəndlə güldü.
Məni lap əl-ayaq basdı. Necə də olsa, Rəna tələbəmdi. Axı, mən niyə vəziyyəti öz xeyrimə dəyişə bilmirdim. Ən azı müəllimlik səlahiyyətimdən istifadə edə bilərdim.
– Rəna! – bir qədər sərt dilləndim.
Sanki o, nə düşündüyümü bilirmiş kimi əsl aktrisa mimikası ilə guya çəkinə-çəkinə sözümü ağzımda qoydu:
– Bəli, müəllim!
O fikrimi tutmuşdu, indi də mənimlə başqa cür məzələnməyə keçirdi. Yumşalmaqdan başqa çarə yoxdu.
– Gəl sağollaşaq, Rəna! – dedim.
Yenidən onun şıltaqlığı tutdu.
O:
– Subay müəllim, bilirəm heç vaxt mənim kimi qızla evlənməzsən, – dedi.
Mən ildırım sürətilə cavab verdim:
- Sabah bazar günüdür, gəl görüşək, sənə sözüm olacaq!
Rəna təəccüblənməyib: – Şəhərin harasında? Nə vaxt? – deyə dilləndi.
Geri çəkilmək olmazdı, dedim:
- Sabah saat 12-də, Azadlıq prospekti ilə İnqilab küçəsinin kəsişməsində, əyri binanın qarşısındakı dayanacaqda. (Bakının bu məşhur prospekt və küçəsini kim tanımır?)
Rəna dik-dik soruşdu:
- Ordan hara gedəcəyik, müəllim?
Mən birbaşa cavab verdim:
- Evə. Heç kəs əl-ayağımıza dolaşmayacaq.
Rəna dərhal başını tərpətməklə razılığını bildirdi və əlavə etdi:
- Yaxşı tort bişirməyim var. Səninçün tort bişirib gətirəcəyəm!
Sonra o, «Sabaha qədər!» deyib getdi.
Bazar günü səhər erkən oyanıb mənzilimdə yır-yığışa başladım. Mən Rəna ilə görüşəcəyim dayanacağın arxasındakı bayaq adını çəkdiyim əyri binanın üçüncü mərtəbəsində birotaqlı mənzildə tək yaşayırdım. Bazar evimizdən uzaqda deyildi. Yüngülvarı bazarlıq elədim. Özümü, üst-başımı qaydaya salandan sonra saat 12-ni, görüş vaxtını gözləmək qalırdı.
Elə əvvəllər də kimisə, nəyisə gözləmə vaxtını ömrün əsas vaxtı saymamışam. Belə bir-iki saatlar, beş-on dəqiqələr ömrün vaxt qırıntılarıdır. Bu vaxt qırıntıları zamanı əlin heç nəyə yatmır, bir gözün saatda qalır, bilmirsən həmən vaxtı necə yaşayasan.
Vaxtından tez, on ikiyə iyirmi dəqiqə qalmış, yəni bu iyirmi dəqiqəni necə və harada keçirməyin elə bir fərqi olmadığına görə binadan düşüb dayanacağın həndəvərinə gəldim. Xeyli var-gəl edəndən sonra saat 12 tamam oldu. Ürəyim buz kimiydi, inanırdım ki, Rəna mütləq gələcək. O, sözündə bütöv qıza oxşayırdı. Ancaq gözləmə saatı uzanırdı. Qərar vermişdim ki, nə qədər geciksə də, onu gözləyəcəyəm. Deyəsən yavaş-yavaş Rənaya vurulurdum. Onun davranışına, dediklərinə haqq qazandırırdım. Özümü inandırırdım ki, o, Qabil müəllimə haqq eləyib. Qabil müəllimə o da azdı. Hər adamı bir gün məhşər ayağına çəkən tapılmalıdır də. Müəllim də imtahanı intiqama çevirər?! Zalım oğlunun üzündə bir gilə nur yoxdur.
Dayanacağın qarşısında dayanan taksi məni fikirdən ayırdı. Taksidən təxminən 16-17 yaşında bir oğlan düşüb düz mənə sarı gəldi. Əlində kağız bağlama vardı. O, mənə çatıb soruşdu:
- Bağışlayın, Rasim müəllim sizsiniz?
Ürəyim düşdü. Bildim ki, bu oğlanı Rəna göndərib.
- Hə, – dilucu cavab verdim.
Oğlan dilləndi:
- Mən Rənanın bibisi oğluyam. O, bu gün səhər anamla vacib bir işdən ötrü Moskvaya uçdu. Gedəndə mənə tapşırdı ki, özü bişirdiyi bu tortu sizə çatdırım. O, elə təsvir eləmişdi ki, görən kimi sizi tanıdım. Bu bağlama sizindir, götürün!
Mən etiraz edə bilmədim, Rənanın sovqatı olduğu üçün bağlamanı götürdüm və nədənsə ərköyün qızın vacib iş dalınca getdiyinə inandım.
Rəna elə qız idi ki, olduğu yerdə mütləq canlanma yaradırdı. Tələbə yoldaşları tez-tez ondan nəsə danışırdılar. Hər dəfə dərsə gələndə ya geyim-keçimi, ya danışığı-davranışı, ya kiminləsə sözləşməsi, ya da başqa səbəbdən söhbətlərin mövzusuna çevrilirdi. Bu söhbətlərdən bəzisi mənə də gəlib çatırdı. Eşitmişdim ki, Rəna uşaqlıqdan bibisinin yanında yaşayır. Bibisi haqqında deyirdilər ki, o, yaraşıqlı, xanım-xatın, geniş əlaqələri olan bir qadındır.
İki ay Rənanı görməyəcəkdim. Xasiyyətimi bilirəm, məndə onun telefon nömrəsi olsaydı, bəlkə də özümü saxlamayıb, bircə dəfə də olsa, ona zəng edəcəkdim. Rənadansa zəng gözləmək əbəsdi, ən azı ona görə ki, tətildə Bakıda olmayacaqdım.
Bir neçə gün Rəna üçün darıxdığımdan özümə yer tapa bilmirdim. Hara gedirdimsə, harda olurdumsa, bir gözüm onu axtarırdı. Onun barəsində soruşmağa ürək qızdırdığım bir adam da yoxdu. Sonra yavaş-yavaş özümü ələ aldım, Rəna haqqında soyuqqanlılıqla düşündüm. Başqa çarə yoxdu, sentyabrda dərslərin başlamağın gözləməliydim.
Düzü, sentyabrın ilk günündə instituta ürəyimdə Rəna ilə danışa- danışa getdim. Dərs başlamazdan əvvəl tələbələrin arasında onu görməyə çalışsam da, Rəna gözümə dəymədi. İlk dərs günündə Rənanı tələbə yoldaşlarından soruşmaq, düşündüm ki, yaxşı düşməz.
İkinci dərsdən sonrakı tənəffüsdə dekanlığa daxil olanda Qabil müəllimlə üz-üzə gəldim. Onunla çox mehriban görüşdüm. Kefimin yuxarı olmağı Qabil müəllimə qəribə gəlmişdi. O, təəccüblə mənə baxırdı. Düşündüm ki, yəqin Rənanın imtahan məsələsindən sonra onun hələ də mənə qarşı hirsi soyumayıb.
Ərklə: – Qabil müəllim, o da bir işdi oldu, siz dünyagörmüş adamsınız, belə şeyləri çox görmüsünüz. Ancaq inanın, imtahandan qabaq Rəna ilə görüşüb sizə qarşı qurğu qurmamışdıq. – dedim.
Qabil müəllim qoluma girib məni foyedəki pəncərələrdən birinin qabağına gətirdi. O, quru-quru soruşdu:
– Xəbərin yoxdu?
Təəccüblə cavab verdim:
– Nədən?
– Bir həftə bundan əvvəl Rənanı öldürüblər.
– Necə? – Tüklərim biz-biz oldu.
Qabil müəllim sözünə davam etdi:
– İyunun 27-də, biz Rənadan imtahan götürən günün səhərisi onu bibisilə birgə həbs ediblər.
– İmtahandan bir gün sonra? – deyə soruşdum.
– Bəli! – Qabil müəllim Rənanın həbsolunma tarixini bir daha dəqiqləşdirdi.
İçimdə sanki nəsə qırıldı. Deməli, həmən gün əyri binanın qarşısında mən Rənanı gözləyəndə artıq o, həbs edilibmiş. Bibisi oğlunun Rənanın onun anası ilə vacib işdən ötrü Moskvaya uçması xəbəri yalanmış. Bəlkə də oğlanın işin içindən xəbəri yoxmuş.
Qabil müəllim boğazını arıtlayıb dedi:
– Sən demə, Rənanın bibisi oğrularla əl imiş. O, əlaqə yaradıb ayaq açdığı varlı ailələrin evlərini sonradan oğrulara nişan verirmiş.
Təəccübdən matım-qutum qurumuşdu. Zorla – «Demək belə…» - deyib udqundum.
Qabil müəllim hələ sözünü qurtarmamışdı. O dedi:
– Biz Rənadan imtahan götürən gündən təxminən bir həftə əvvəl Bakıda bir oğru dəstəsi ələ keçibmiş. İstintaq zamanı dindirilən oğrulardan kimsə Rənanın bibisini satır. Yəqin istintaq vaxtı Rənanın adı çəkilibmiş, yoxsa hər ikisini Baş polis idarəsinə çağırıb həbs etməzdilər.
Barmağımı dişlədim, demək polislər Rəna ilə bibisini öz evlərindən aparmadığından mənə tort gətirən oğlanın məsələdən xəbəri yoxmuş.
– Hə, – Qabil müəllim dilləndi, – Rənanın 17 yaşında bir bibisi oğlu var, deyilənə görə təmiz oğlandır…
Az qaldım Qabil müəllimin dediyini təsdiq edim, ancaq bu, Rənanın hətta ailəsini də tanıdığımı bildirmək demək olardı.
Qabil müəllim fikrini tamamlamağa çalışdı:
– Həmin oğlan anası ilə Rənanın tutulduğundan iki gün sonra xəbər tutur. O, üç-dörd dəfə polis şöbəsinə gedib-gələndən sonra anasıgillə görüş ala bilir. Anasının və bibisi qızının həbs olunmasından şoka düşən oğlan görüş otağında qəfildən sıçrayıb bıçaqla anasını vurmaq istərkən Rəna araya girir və bıçaq qızın düz ürəyinə saplanır. Elə oradaca Rəna canını tapşırır.
Sonradan istintaqın gedişində məlum olur ki, Rənanın heç bir günahı yoxmuş. Yalnız evi aparılan bəzi varlı adamlargildə bibisiylə qonaq olduğu üçün ondan şübhələniblərmiş.
Qabil müəllim ani pauza verib son sözünü dedi:
– Rəna ipə-sapa yatmayan qız olsaydı da, onun əyriliyinə heç mən də inanmazdım. Yazıq qız…
Qabil müəllimdən ayrılandan sonra xeyli müddət Rənanın bibisi oğlunu xatırlamağa çalışdım. Ancaq görüşdüyümüz gün fikrim-zikrim Rənanın yanında olduğuna görə oğlanın üz cizgilərinə ötəri baxmışdım. Bu səbəbdən də heç cür onu gözümün qabağına gətirə bilmədim. Yəqin haçansa Rənanın qatili ilə üz-üzə gəlsəm, onu tanımaram.
 

2006
 

***

Fa…

Həmişə kəsədən getmək olmur, bu hekayəyə bir balaca təfərrüatla başlamaq istəyirəm. Axşamüstü idi. Bakının Qoşa qala qapısının qabağından maşınla dənizə sarı enəndə tıxaca düşmüşdüm. Avtomobillər iki sırada birayaq-birayaq irəliləyirdi. Mənim maşınım yolun sağ tərəfini tutub getmək istəyirdi. Haçandan-haçana təxminən iyirmi metr irəliləyib «Dolce Vita» restoranının qabağına çatdım. Bu vaxt restoranın önündə dayanmış bir fahişə – uzağı on səkkiz-on doqquz yaşı olardı – qarşıdakı «Mersedes»in açıq pəncərəsindən sürücüyə girişib, onunla sövdələşməyə başladı. Avtomobil karvanı yenidən hərəkətə gələndə bizim sıranın qabağını ləçərin birinə ilişmiş «Mersedes» kəsmişdi. Onsuz da tıxacda hövsələm daralmışdı, beş addım irəliləmək də qənimət idi. Ona görə də özümə yol açmaq üçün siqnal verdim, xeyri olmadı. Özümdən çıxıb qışqırdım:
– Açıl başımızdan, ay fa…
Sonuncu sözüm boğazımda qaldı. Həmən anda fahişə mənə sarı baxıb üzünə tökülmüş saçlarını əliylə geri atdı və gülə-gülə işarə etdi ki, ona bircə dəqiqə aman verim.
Qadın mənə çox tanış gəlmişdi, ona görə də bir anlıq özümü itirmişdim, ancaq onun iri gözlərinin, şux qara saçlarının kimə aid olduğunu xatırlaya bilmirdim. Yaddaşımı ələk-vələk etməyəsə macal yoxdu. Arxadakı avtomobillərin sükanı arxasında əyləşmiş Bakının cinqursaq sürücülərinin etiraz dolu siqnalları eşidilməyə başladı. «Mersedes» sahibi ona ürcah olan cananla söhbətinə davam etməkdən ötrü avtomobili səkiyə çıxardıb bizə yol verdi. Mən xeyli irəliləyib tini buruldum və onlardan aralandım. Tıxacdan çıxandan sonra yenə də tanış gəldiyi üçün «fahişə» deməyə dilim gəlməyən qadın (kor-kor, gör-gör, bu qız düz yolun yolçusu deyildi) haqqında düşünməyə başladım. Görünür, yaddaşım korsalmışdı, bir yana çıxa bilmirdim.
Aradan iki həftə keçərdi, ya keçməzdi, köhnə «Pasaj» bazarının yanından keçirdim. Bazarla üzbəüz tikilmiş yeni hündürmərtəbəli binanı görəndə neçə gündən bəri tanımağa çalışdığım qadının kimliyi yadıma düşdü. Düz on bir il qabaq bu binanın yerində XX əsrin ikinci onilliyinin sonunda Azərbaycan sovetləşərkən məhşur olmuş Əli Bayramov adına toxuculuq fabrikinin xarabalığı dururdu. Bu fabrik əvvəllər Bakı milyonerlərindən birinin olmuşdu.
1994-cü ildə həmin fabrikin ikinci mərtəbəsinin bir tərəfində mənim işlədiyim kiçik firma, qarşı tərəfdə isə altı nəfərlik qaçqın ailəsi sığınacaq tapmışdı. Firmamız yerləşdiyi otaqların birinci mərtəbəsinin yan-yörəsini bərkidib müvəqqəti anbar düzəltmişdi. Bu anbara İrandan alınıb Rusiyaya satılan ton-ton tomat bankaları yığılardı. Bir də görürdün iri furqon qoşulmuş «Kamaz» arxasını anbarın küçəyə açılan qapısının ağzına verib yük boşaltmağa başladı. Səkidən yolu kəsilən piyadalar deyinə-deyinə «Kamaz»ın qarşısındakı dar keçiddən keçməyə məcbur olurdular. Anbara yığılmış mallar iki-üç gün sonra başqa bir iri maşina yüklənib Bakı-Rostov yoluna çıxırdı.
Firmanın sahibi – yəni bizim müdirimiz Mirzə iki metrə yaxın boyu olan otuz altı yaşında nəhəng bir adam idi, hələ subaydı. Koramal kimi fısıldayırdı. Həmişə yerli-yersiz gah sağ, gah da sol əlini irəli çıxmış qarnına sürtüb qarşısındakına deyirdi: «Bunu (yəni qarnını) heç cür əridə bilmirəm, ət deyil, mazoldur, mazol».
Firmamızın elə böyük işi yoxdu, tomat alqı-satqısı, vəssalam. Mirzə müəllim (onu belə çağırırdıq) firmanın fəaliyyətini genişləndirməkdən ötrü çabalasa da, iş qurmaq istəyən müxtəlif adamlarla görüşüb saatlarla çənə vursa da, bəzən yanındakını çərlədənəcən telefondan asılıb qalsa da, ortaya bir şey çıxmırdı.
Sovet hökümətinin yıxılmağı, aranın qarışmağı, işsizlərin sayının-hesabının itməsi bir parça çörək ümidilə hamını xırda alverə sarı dartırdı. Biznesə can atan, ancaq ticarətdən başı çıxmayan adamlar yüksək faizlə sələmə pul verən sələmçilərin, bankirlərlə əlbir olan dəllalların, fırıldaqçıların dişinə yem olmuşdular. Mayanı batırıb ziyana düşənlər, sələmin altından çıxa bilməyənlər evini, varını-yoxunu satıb küçələrə düşürdülər.
Mirzə müəllimin kabineti həmişə tüstü-duman içində olardı, iri külqabısında siqaret kötükləri qalaqlanardı. Hərdən o, dolu külqabını əlinə götürüb qapıdan çölə çıxar və zibili aşağı - xarabalığa tökərək (bizdə zibilqabı yoxdu, həm biz, həm də qaçqın ailəsi çıxarımızı üstən aşağı əndərirdik) deyinərdi: «Alver eləmirik ey, söz alıb söz satırıq!».
Müdirimizin dörd-beş işçisindən biri əsl adı Nailə olsa da, «Nara» çağırılan sarışın, nərmə-nazik, iyirmi beş-iyirmi altı yaşında, yastı-yastı danışığı ilə daha çox yadda qalan katibəsi idi. Nara təkcə katibə deyildi, çox işə baxırdı; gah Mirzə müəllimin adından tapşırıq verərdi, gah mənə qoşulub şəhər gömrükxanasına gedərdi ki, (orada onun yaxın tanışı işləyirdi) gələn malların gömrükdən keçirilməsinə kömək etsin, hərdən beş addımlığımızda olan bazardan müdir üçün meyvə almağa qaçardı, hərdən də müdirlə baş-başa verib firmanın işçilərini, gələcək işlərini eninə-uzununa müzakirə edərdi. Mirzə müəllimin Naraya bağlılığının bir səbəbi də həftədə iki-üç dəfə iş vaxtı elə kabinetdəcə özünü onun ixtiyarına verməsiydi. Elə ki, müdir Naranı kabinetinə salıb qapını arxadan bağlayırdı, vəssalam, hamımız bilirdik ki, ən azı iki saatlığa müdirin adını tutmaq olmaz, Mirzə müəllim özü demişkən «dincəlir».
Həmən iki saatda Nara Mirzə müəllimin nəhəng bədənini – ayaq barmaqlarından tutmuş başına – qulaqlarınacan dərindən ovuşdurardı. Nara Mirzə müəllimin sevər yerlərini əzbər bilirdi. Əsl masajçılar da Mirzə müəllimi onun kimi rahat edə bilməzdilər. Onların arasındakı bağlılığın daha hansı dərinliklərə getdiyini deyə bilmərəm, ancaq bir şey göz qabağındaydı - bizim müdir arvadbaz deyildi. Buna baxmayaraq, bağlı qapı arxasında cavan qadının öz yaşına uyğun kişini təkcə başdan-ayağacan ovuşdurmaqla işini bitirməsinə az-az adam inanırdı.
Bir dəfə Mirzə müəllimin qohumu kənddən onu görməyə gəlmişdi. İşin tərsliyindən qonaq gəlməmişdən onca dəqiqə qabaq müdir «dincəlməyə» başlamışdı. Qonaq Mirzə müəllimi soruşanda işçilərdən biri cavab verdi ki, müdir dincəlir. İş vaxtı dincəlməyin nə demək olduğunu anlamayan qohum xeyli təəccüblə bizə baxdı və fikirləşdi ki, yəqin uzağı on-on beş dəqiqəyə Mirzə müəllimi görəcək. Oturub gözləyən bu adam təxminən saat yarımdan sonra içəridə qadının da olduğunu biləndə (Nara qapını açıb mənə pul uzatmışdı ki, müdirin siqareti qurtarıb - müdirin masaj vaxtı siqaret çəkməyi də vardı - get, siqaret al gətir) ayağa durub hirslə müdirimizin ünvanına «Oğraş!» deyib getmişdi. Dincəlib qurtarandan sonra qəzəbli qohumu barədə ona xəbər veriləndə Mirzə müəllim bizim təsvirimizdə qonağın kimliyini müəyyənləşdirib siqaretinə dərin qullab vuraraq bir anlıq fikrə qərq olmuşdu. Ancaq bizim müdir hər hansı işdə çox da dərinə getməyi xoşlamadığından gülümsəyib «Oğraş zəmanəmizdi!» deməklə məsələni bitmiş hesab etmişdi.
Firmamız iş sarıdan axsayırdısa, deməli, heç mənim də elə bir yönlü məşğuliyyətim yoxdu, elə-belə arada-bərədə fırlanırdım. Günümün çoxusu firmada keçirdi, gəlib-gedənlərə tamaşa edirdim, çürük söhbətləri, şit zarafatları dinləməli olurdum.
Bayaq dedim ki, qarşı tərəfdə qaçqın ailəsi sığınacaq tapmışdı. Onlar qarabağlıydılar. Ailə nənədən, ata-anadan və üç qız uşağından ibarətdi. Evin kişisi səhər gedib axşam gələrdi, yəqin ki, hardasa işləyirdi. Ailənin böyük qızının səkkiz, ortancılının beş, kiçiyinin üç yaşı vardı. Qarı (evin kişisinin anası) gözə çox dəyməzdi. Qadınınsa başı qarışıq olardı; böyük ailənin təmizliyi, biş-düşü, bazarlığı onun öhdəsindəydi. Üç bacı tez-tez həyətdə görünərdi, sakitcə biri-birilə oynayardılar. Gözünü kənddə açmış böyük qız ev işlərində anasına kömək edərdi. Fabrikin birinci mərtəbəsindəki xarabalığın ortasından sağa burulduqda dalda yerdə köhnədən qalmış krantda qab-qacaq yuyardı, balaca vedrədə evə su gətirərdi. Evin su ilə bağlı bütün işləri o krantın başında görülərdi. Firmanın işçiləri də bu krantın suyundan istifadə edərdi. Hətta isti vaxtlarda sərinlənməkdən ötrü burada şappaşap əl-üzümüzə su çalardıq. Bəzən bazara gələn adamlardan kimsə alçaq hasardan atılıb bir tində peşov edər, sonra əllərini bizim krantda yuyub gedərdi. Nə qədər belə adamlara mane olmaq istəsək də, xeyri olmurdu. Kim idi kranta qarovul çəkən?
Mirzə müəllim hərdən bu qaçqın ailəsinə iki-üç tomat bankası pay göndərərdi. Mən görməmişdim, deyirdilər arada əli yaxşı gətirəndə onlara pul yardımı da edir.
Bir gün Mirzə müəllimi dincəldəndən sonra Nara sabunqabını götürüb krantda əllərini yumaqdan ötrü ofisdən çıxdı. Aradan heç üçcə dəqiqə keçməmişdi, dəhşətli qışqırıq səsi içəridəkiləri diksindirdi. Hamımız həyətə cumduq. Mirzə müəllim də dalımızca gəldi. Qaçqın ailəsinin səkkiz yaşlı böyük qızı Naranın qucağında dayanmadan qışqırırdı, isteriya içində idi. Səsə qızın nənəsi, anası və bacıları da çıxdı. Nara qızı qucağından yerə qoydu. Qızın iri gözləri daha da böyümüşdü, dəhşətli qorxduğu aydınca görünürdü. Hər tərəfdən «Nolub? Nolub?» soruşsaq da, qız qışqırmaqda davam edirdi. Mən qızın havalanacağını düşünüb irəli atıldım və uşağın qorxuluğunu götürməkdən ötrü qəfildən ona bir şillə ilişdirdim. Həmin anda hamı təəccüblə mənə baxsa da, məqsədimi dərhal anladılar. Qız doğrudan da şillənin ağrısından özünü hiss etdi və dili açıldı:
– Krantın yanında məni bir kişi yerə yıxıb boğurdu.
Qızın nənəsi və anası necə qıyya çəkdilər, ilahi!
– Ay Allah, niyə bizi bu günə qoydun? Sənə neyləmişik?
– Ay Allah, belə də zülm olar?
Tüklərim biz-biz oldu, hamımız özümüzü itirmişdik. Nənə ilə ana ağlaya-ağlaya qızı evə apardılar, içəri keçib qapını örtsələr də, bir an sonra onların səsi zilə çıxdı, yəqin qız daha nəsə demişdi.
Nara dilləndi:
– İndicə pilləkənlə mən birinci mərtəbəyə enəndə qarşıma bir kişi çıxdı, şalvarının belini bağlaya-bağlaya yanımdan ötdü. Otuz beş-qırx yaşı olardı, əzik-üzük geyimi vardı, saçı daranmamışdı, sarışın idi. Üzünə diqqətlə baxmadım. Ağlıma nə gələrdi ki, seksual manyakdır, elə bildim bazar adamlarındandır, su başına gəlib.
Mirzə müəllim bərk kişiləndi:
– Nara, düş yanıma, bu saat o alçağı tapıb tikə-tikə doğrayacam! (Mirzə müəllim qabaqlar adam bıçaqlamaq üstə türmədə yatmışdı.)
Biz müdirimizin başçılığı ilə qeyri-müəyyən yürüşə hazırlaşdığımız vaxt bazarın sahə polisi (onu yaxşı tanıyırdıq, hərdən Mirzə müəllimin yanına gəlib ondan beşdən-üçdən qopardardı) peyda oldu və səsə-küyə gəldiyini dedi. Mirzə müəllimlə Nara hadisə barədə tələsik onu məlumatlandırdı. Hamımız küçəyə çıxdıq, hərə bir tərəfə dağılışıb Naranın söylədiyi əlamətlərə əsasən günahkarı axtarmağa başladıq. Şəxsən mən bazarın içərisindəki, ətrafındakı adamları dörd gözlə nəzərdən keçirirdim. Amma fikrimdə fotorobotunu düzəltdiyim adama rast gəlmədim. Təxminən yarım saatdan sonra geri qayıdanda sahə polisini, Mirzə müəllimi, Naranı və o biri işçiləri həyətdə gördüm. Hərənin ağzından bir avaz gəlirdi.
Sahə polisi bu işi belə qoymayacağını, Mirzə müəllim gec-tez hərlənib buralara gələcək manyakı tapacağını deyirdi. Nara isə məsələni axıra qədər öyrənməyi, qızı həkimə aparıb qızlığının pozulub-pozulmadığını yoxlamağı təklif edirdi. Qaçqın ailəsinin ağlaşması kəsilməmişdi.
Naranın təklifi Mirzə müəllimin və sahə polisinin ağlına batdı. Onlar ikilikdə nəsə pıçıldaşıb, Naranı qaçqın ailəsilə danışığa göndərdilər. Mən belə başa düşdüm ki, sahə polisi qaçqın ailəsini sakitləşdirmək, işinə nöqsan tutulmasın deyə onun ərazisində baş vermiş cinayət hadisəsini ört-basdır etmək istəyir.
Nara qaçqın ailəsini tez ovundura bildi. O, qaçqın ailəsigildən çıxanda qızın əlindən tutmuşdu, uşağın anası da onların dalınca gəlirdi. Onlar Mirzə müəllimi gəzdirən